woensdag 30 juni 2021

CLUAS VON STAUFFENBERG, HET REMER STRAFPROCES EN DE NATIONAALSOCIALISTISCHE UNRECHTSSTAAT

 

Civis Mundi Digitaal #111

door Otto van de Haar




Claus von Stauffenberg (1907-1944).

 

In maart 1952, bijna zeventig jaar geleden vond in Braunschweig in de deelstaat Nedersaksen het roemruchte strafproces plaats tegen Otto Ernst Remer, voorman van de Duitse neonazi’s. Remer had Claus von Stauffenberg, de man van de aanslag op Adolf Hitler op 20 juli 1944, ’landverraad’ aangewreven. Procureur-generaal Fritz Bauer slaagde erin ’de mannen van de 20ste juli’ volledig te rehabiliteren. Een mooi succes voor Bauer en een versteviging van de nog zwakke fundamenten van de democratische Bondsrepubliek. Maar het Remer-proces leidde ironisch genoeg tegelijkertijd tot een onscherp beeld van de ’historische Stauffenberg’.

 

’Samenzweerders’ terechtgesteld

Ondanks nauwkeurige planning mislukte de aanslag op Hitler en de tijdelijke dictatuur van de Wehrmacht die daar op had moeten volgen. Daarmee lag het hoofddoel, de beëindiging van de oorlog om zo de geallieerden enig tegenspel te kunnen bieden, aan diggelen. Hitler raakte slechts lichtgewond en wist het terreurregime nog een klein jaar te prolongeren.

Stauffenberg, nog maar 37 jaar oud, werd gearresteerd en al in de nacht naar de 21ste met nog drie vooraanstaande leden van de conservatieve Militäroppostion voor een vuurpeloton gebracht. In de laatste tijdfractie van zijn leven schreeuwde hij het uit: ’Es lebe das heilige Deutschland!’.  Het ’Heil Hitler!’ had hij jaren eerder uit zijn vocabulaire geschrapt. Onder leiding van Reichsführer SS Heinrich Himmler sloeg een arrestatiegolf over het land. De ’samenzweerders’ werden in een showproces door het Volksgerichtshof  veroordeeld wegens ’land- en hoogverraad’. Tweehonderdvijfenvijftig mannen en een vrouw uit de militaire en burgerlijke oppositie werden ter dood gebracht, soms op de meest gruwelijke wijze. Het is veelzeggend dat de weduwe van Stauffenberg, Elisabeth ’Nina’ von Lerchenfeld (1913 - 2006) later haar kleindochter Sophie von Bechtolsheim toevertrouwde dat haar man dít lot in elk geval bespaard was gebleven. Vrouwen/weduwen werden naar concentratiekampen gebracht en gescheiden van hun kinderen. Uit respect voor hun vermoorde echtgenoten bleven op een enkeling na, al deze vrouwen ongetrouwd. Carl Goerdeler, leidsman van het conservatief-burgerlijk verzet had tijdens de oorlog een ontwerp-program voor het post-nazibewind gereed gemaakt waarin hij ook kritisch terugblikte op de jaren dertig. In 1945 werd hij terechtgesteld wegens betrokkenheid, hoewel hij de aanslag hoogst problematisch had geacht. Goerdeler geloofde in het woord en wilde Hitler een proces aandoen…

 

Otto Ernst Remer (1912 - 1997)

 

Meeloper Remer

Aangeklaagde Otto Ernst Remer (1912 - 1997) was als commandant van het wachtbataljon ‘Grossdeutschland’ nauw betrokken bij de snelle uitschakeling van de  Militäropposition in het Bendlerblock, het hoofdkwartier van de ’samenzweerders’ in Berlijn. (De aangrenzende straat zou in 1955 worden omgedoopt tot Stauffenbergstrasse). Remer werd door Hitler bevorderd tot generaal-majoor maar heeft daar niet lang van kunnen genieten. In mei 1945 was de unconditional surrender - die Groot-Brittannië, de Verenigde Staten en de Sovjet-Unie begin 1943 overeengekomen waren - een voldongen feit.

Na de capitulatie werd Remer bestempeld als ’Mitläufer’ en was enige tijd geïnterneerd door de westelijke bezettingsmacht. Maar hij bleef tot aan zijn laatste ademtocht een fan van de Führer en een verwoed Holocaust-ontkenner. Na zijn vrijlating groeide hij met zijn ’staat van dienst’ moeiteloos uit tot het boegbeeld van de mede door hem opgerichte Sozialistische Reichspartei (SRP), die er in slaagde om bij de deelstaatverkiezingen van 1951 in Nedersaksen 11 procent van de stemmen te veroveren. Remer, een geducht redenaar, betichtte tijdens openbare (verkiezings-) bijeenkomsten de mannen van de 20ste juli - in lijn met het oordeel van het Volksgerichtshof  - opnieuw van verraad aan het vaderland.

Procureur-generaal Fritz Bauer (1903-1968) - die in de jaren zestig internationale faam zou verwerven tijdens de Auschwitz-processen in Frankfurt - slaagde erin om Remer aan te klagen wegens smaad bij het gerecht in Braunschweig in Nedersaksen. Dit gebeurde op instigatie van Robert Lehr (CDU), minister van Binnenlandse Zaken in het kabinet van bondskanselier Konrad Adenauer (1949 - 1963). Lehr had tijdens de oorlog in contact gestaan met Carl Goerdeler en ondernam zijn actie overigens als privépersoon.

 

Omstandigheden strafproces

De omstandigheden waaronder het strafproces in maart 1952 plaatsvond, waren voor de aanklager bepaald ongunstig. Meer dan eens volgde toentertijd ‘vrijspraak’ voor neo-nazi’s waarbij lasterlijke aantijgingen tegen het Duitse verzet  als ’vrijheid van meningsuiting’ werden benoemd, waarover het gerecht geen uitspraken wenste te doen. In de laatste oorlogsmaand, april 1945, had een zekere Walter Huppenkothen meegeholpen om prominente verzetsstrijders onder wie Hans Oster en Dietrich Bonhoeffer voor de krijgsraad te brengen, met de dood als gevolg. Toen Huppenkothen hiervoor in 1951 voor het gerecht werd gebracht, volgde vrijspraak want ’volgens het toenmalige nationaalsocialistische recht’ waren het land- en hoogverraders geweest. Dit zogenoemde Rückwirkungsverbot zorgde ervoor dat niet personen die slachtoffer waren geweest rechtsbescherming kregen, maar functionarissen van de terroristische staatsmacht.

Adenauer zat ook niet op dit proces te wachten. Tegenover de geallieerde bezettingsmachten wilde hij de Duitse oppositie tegen Hitler wel erkend hebben omdat dit voor Duitsland de soevereiniteitsmarge kon vergroten, maar binnengaats leek het hem het beste om er een streep onder te zetten en oud-nazi’s zoveel als mogelijk te integreren en amnestie te verlenen. Er was meer. Het was hartje Koude Oorlog en Bauer besefte maar al te goed, wilde hij het pleidooi ten bate van ‘de mannen van de 20ste juli’ tot een succes maken, hij het communístisch verzet (dat banden had onderhouden met doodsvijand Moskou) beter niet kon aanroeren. Dat lag te gevoelig. Het Rode Leger had tijdens zijn militaire zegetocht voor veel Duitsers de hel op aarde betekend en hoewel de Russische ‘represailles’ niet gedecontextualiseerd moeten worden, nam dat het menselijk leed niet weg. Het communistische verzet kwam in 2009 voor rehabilitatie in aanmerking, evenals de ‘deserteurs’ uit de periode 1933-1945.

 

Procureur -generaal Fritz Bauer (1903-1968)

 

Pleidooi

Voor het vier dagen durende strafproces, op 7, 8, 10 en 11 maart 1952, bestond bij publiek en pers enorme interesse. Bauer had de pers van tevoren uitvoerig ingelicht. Naast een historicus, moraaltheologen en militaire deskundigen waren enkele familieleden van vermoorde verzetslieden aanwezig zoals Annedore Leber, de weduwe van Rijksdag-afgevaardigde Julius Leber, en de broer van Dietrich Bonhoeffer, Karl Friedrich. WeduweNina von Stauffenberg was er niet bij. Geladen bijeenkomsten lagen haar niet; ook op de latere officiële Stauffenberg- herdenkingen liet zij zich spaarzaam zien.

Fritz Bauer, een in 1949 uit het Zweedse exil teruggekeerde joodse sociaaldemocraat, meende dat de Republiek van Weimar (1918-1933) te gronde was gegaan door een gebrek aan democraten. Dat zou niet nog eens gebeuren, als het aan hem lag.

Het gaat mij niet - zo begon hij zijn pleidooi - om tweedracht te zaaien in het land maar om bruggen te bouwen. Echter niet door middel van een ’slap compromis’. Niets minder dan de volledige rehabilitatie van de mannen van de 20ste juli, daar ging het om. Bauer citeerde uit het Strafgezetsbuch (van 1944) waarin de doodstraf wegens landverraad stond omschreven: indien iemand de intentie had het welzijn van het Reich zware schade te berokkenen. Maar Bauer bracht via de getuigen-deskundigen naar voren dat in juli 1944 het Duitse volk zélf totaal verraden was, en wel door zijn eigen regering. ’En een totaal verraden volk kan geen onderwerp zijn van landverraad. ’(...) ’Ik geloof niet dat iemand in deze zaal de moed heeft om te zeggen dat er een verzetsstrijder is geweest die niet gehandeld heeft met de heilige bedoeling om zijn vaderland te dienen’. Stauffenberg zelf, aldus Bauer, was gestorven met op de lippen de woorden: ’Es lebe das heilige Deutschland!’.

 

Oorlog bekorten

De ’helden van de 20ste juli’ wisten dat de oorlog verloren was en iedere poging om deze te bekorten’, zei Bauer, ’betekende het redden van Duitse levens…’ Zij hadden met de 20ste juli een tegengif gecreëerd tegen de ‘collectieve schuld’ die de geallieerden ‘ons in het gezicht gesmeten hebben’, stelde Bauer vast.

Hij vervolgde met te zeggen dat een beëindiging van de oorlog in juli 1944 tevens vrijwel zeker een minder harde vrede opgeleverd zou hebben tijdens onderhandelingen met de geallieerden. En de pijnlijke Duitse deling had dan wellicht voorkomen kunnen worden.Bauer noemde als voorbeeld de capitulatie van fascistisch Italië in 1943 dat er daardoor in 1945 genadig vanaf was gekomen. Het was waar dat de geallieerden begin 1943 overeengekomen waren dat de As-mogendheden (Duitsland, Japan, Italië) zich ’onvoorwaardelijk’ zouden moeten overgeven, maar wat de concrete implicaties betrof, bleef alles toen nog in het vage, zei Bauer. Pas op de Conferenties van Jalta (februari 1945) en Potsdam (juli 1945) werden definitieve besluiten genomen waaronder de toekomst van Duitsland en Europa.

 

’Unrechtsstaat’

Maar al veel eerder dan 1944, betoogde Bauer, was Duitsland ontspoord. Vóór 1933 stond op aanplakzuilen te lezen: Hitler bedeutet Krieg. Een waarschuwing ’die helaas waar is gebleken’.

Bauer bracht de in maart 1933 ingevoerde Ermächtigungsgezetz in herinnering. Deze had als ’ruggengraat’ van het nieuwe regime gediend en zou van noodlottige betekenis blijken in de verdere uitbouw van de Unrechtsstaat met zijn concentratiekampen. Het helpen van joden was volkomen rechtmatig geweest.

Om de Machtigingswet te mogen invoeren was een tweederde meerderheid van het parlement vereist. Aangezien deze niet voor handen was, aldus Bauer, werden de communistische mandaten - die 12,3 procent van de stemmen vertegenwoordigden - ongeldig verklaard om zo alsnog een meerderheid te verkrijgen. Zelfs als dit een terechte maatregel was geweest, hield Bauer zijn gehoor voor, hadden nieuwe verkiezingen moeten worden uitgeschreven om dit deel van het electoraat de mogelijkheid te geven op een andere (oppositie)partij te stemmen.

 

Von Stauffenberg

Hoe verhield Claus von Stauffenberg zich tot de nationaalsocialistische Unrechtsstaat?

In de laatste jaren van de zieltogende Republiek van Weimar (1930-1932), gaf hij als luitenant bij de Reichswehr - vanaf 1935 Wehrmacht geheten - in het geheim trainingen aan de toen nog illegaal opererende SA, de Sturm Abteilung van de NSDAP, de Nationalsozialistische Deutsche Arbeiterpartei. Na Hitlers machtsgreep in 1933 maakte dit para-militaire ’volksleger’ een explosieve groei door en baas Ernst Röhm ambieerde de Reichswehr over te nemen. Dit zag Hitler als een serieuze bedreiging van zijn toen nog niet gestabiliseerde machtspositie. In 1934 liet hij de SA-top (en ook maar gelijk andere politieke tegenstanders) zonder enige vorm van proces uit de weg ruimen wat op de volledige instemming van Claus von Stauffenberg kon rekenen. Hij omschreef deze actie aan zijn vrouw Nina - met wie hij in 1933 was gehuwd - als het ’uit elkaar spatten van een etterbuil’ (aldus weduwe Stauffenberg in een vraaggesprek in oktober 1962). In plaats van de onthoofde SA kwam nu Hitlers SS, (Schutz Staffel)naar voren.

Wat Stauffenberg in Hitler wist te schatten was de herinvoering van de dienstplicht en een forse uitbreiding van het leger. Dat was mogelijk geworden doordat de Führer de vloer aanveegde met de als vernederend ervaren Versailler Schandfrieden die het Reich in 1919 was opgelegd door de westelijke overwinnaars na afloop van de Eerste Wereldoorlog. Terzijde, de eisen die Duitsland het bolsjewistische regime bij de Vrede van Brest-Litovsk in 1918 oplegde waren zowel economisch als geografisch minstens zo hardvochtig.

 

 

In de jaren dertig werden in Duitsland de joden intussen ook uit de militaire gelederen verwijderd. Het leverde hem geen slaapproblemen op. Ook niet toen de Joodse leden uit de groep van de destijds fameuze, invloedrijke dichter-ziener Stefan George, waarvan Claus en zijn broer Berthold kernleden waren, zich gedwongen zagen te emigreren. Hij toonde zich wel ontzet - zo vertelde weduwe Nina von Stauffenberg veel later aan haar dochter - over de Reichskristallnacht in 1938 waarbij (Duitse) joden in groten getale werden mishandeld en vermoord. Stauffenberg had er blijkbaar geen weet van dat deze ’spontane volksactie’ heimelijk was geïnitieerd door Hitlers minister van Propaganda, Joseph Goebbels.

 

Terug naar het Remer-proces.

Bauer hekelde voorts Hitlers buitenlandse politiek op het punt van de verdragsschendingen. Duitsland had Nederland, België, Luxemburg, Denemarken en Noorwegen gaande het jaar 1939 de verzekering gegeven dat hun territoriale integriteit ’onder alle omstandigheden’ zou worden gerespecteerd... terwijl tezelfdertijd plannen klaarlagen of werden klaargestoomd voor een gewapende verrassingsaanval het jaar daarop. Het mede door Duitsland in 1928 ondertekende Briand-Kellogg pact, waarin expliciet werd afgezien van agressie-oorlogen, werd door Hitler ook geschonden, concludeerde Bauer. Op dit punt gekomen bracht hij de verzetsactiviteiten van Hans Oster naar voren. Oster werkte bij de Abwehr, de spionage- en inlichtingendienst. Hoewel ’op dit moment’, zei Bauer, nog niet alles was opgehelderd rond diens precieze rol kon er wel van worden uitgegaan dat Oster vervuld was van de ’diepste patriottische gevoelens’, omdat hij de Nederlandse militaire attaché, en waarschijnlijk ook die van andere landen in de gevarenzone, gewaarschuwd had voor de op handen zijnde Duitse inval. Hij had hierbij zelfs een datum had genoemd (die door Hitler overigens meermaals om technische redenen of vanwege weersomstandigheden werd uitgesteld).

 

De successen

De insteek van de inmiddels tot commandant bevorderde Claus von Stauffenberg was in die jaren van nationaalsocialistische successen heel anders. Over het Duitse verrassingsoffensief in 1940 in Noordwest Europa schreef hij op 14 april aan zijn broer Berthold - die eveneens in de nasleep van de aanslag door de nazi’s vermoord zou worden - over ’de eerste geboorteweeën van een Nieuw Rijk’. Op 18 mei ontving zijn vrouw Nina von Lerchenfeld, een lyrische tekst over de groot-Duitse triomfen: ’Kun je onze sporen nog volgen?’ (...) ’Over de Eifel, de Ardennen, de Maas, de Oise en vandaag de Somme? Het is een ongelooflijke opmars, een echte invasie, een onstuitbaar doorstoten...’ En de Fransen, schreef hij, hebben geen enkel weerwoord; ze geven zich bij bosjes over of slaan op de vlucht. Hitler, meende hij, ’hat ein Gespür (een fijne neus) für Militärisches’. En in tegenstelling tot Hitler had de generaalsstaf zich volgens hem ten onrechte weifelachtig getoond. Stauffenberg was van top tot teen ‘grossdeutsch’ ingesteld.

Eind mei 1940. Opnieuw veldpost voor Nina. Hierin anticipeerde Stauffenberg op een mogelijke Vernichtungskampf tegen Engeland.

 

Polen

Een klein jaar eerder na de inval in Polen betitelde Stauffenberg op 15 september in een schrijven aan zijn geliefde, de bevolking als ’ongelooflijk gepeupel, heel veel Joden en heel veel Mischvolk. Een volk dat zich alleen goed voelt onder de knoet’. Volgens hem konden de ‘duizenden gevangenen’ uitstekend te werk gesteld worden in Duitsland.

Eind september 1939 werd hij om organisatorische redenen vroegtijdig teruggeroepen naar Duitsland. Nina von Stauffenberg bleek hierover verdrietig want nu kon haar man niet deelnemen aan de zegevierende intocht in Warschau, schreef zij aan diens broer Berthold. Vijf jaar later zou hij worden vermoord wegens betrokkenheid bij de aanslag.

Generaal Stieff keek in een schrijven aan zijn vrouw midden november 1939 heel anders tegen de situatie in Polen aan dan Stauffenberg. Het was ‘ongelooflijk’ wat in Polen ‘am Rande’ plaatsgreep. ‘Deze uitroeiing van hele families met vrouwen en kinderen is slechts mogelijk door Untermenschentum, die de naam Duits niet meer verdient. Ik schaam me Duitser te zijn’. Stieff heeft zijn betrokkenheid bij de aanslag eveneens met de dood moeten betalen.

 

Hitler en de militaire situatie

In 1941 viel Duitsland op meedogenloze wijze de Sovjet-Unie aan. Stauffenberg was intussen bevorderd tot majoor van de afdeling Coördinatie (bevoorrading, reserves, transport) van de Generale Staf.

Op 11 januari 1942 in een schrijven aan zijn jarige schoonmoeder, barones Anna von Lerchenfeld, stond hij stil bij de militaire situatie. Die was erg moeilijk, dat wilde hij direct toegeven. Maar dat was in wezen te wijten aan technische problemen. Iedere oorlog kende immers tegenslagen. ’Ze moeten in Gods naam overwonnen worden’. Over Hitler, die een steeds sterkere positie ging innemen binnen de legertop, was hij vol vertrouwen. De Führer was een ’uitstekende en wilskrachtige persoonlijkheid’. En dat is precies wat we in deze kritieke fase nodig hebben, meende hij. In diezelfde januarimaand vond onder voorzitterschap van Reinhard Heydrich de Wannsee-conferentie plaats waar in het diepste geheim besloten werd hoe de uitroeiing van het Europese jodendom er concreet uit moest zien.  

 

Zorgen om Duitsland

Halverwege 1942 begon Stauffenberg zich zorgen te maken om het ’heilige Duitsland’ dat in het defensief gedrukt werd, maar hij bleef toch ook optimisme uitstralen naar zijn manschappen. Stauffenberg was geen onkritische man en dacht relatief onafhankelijk. Maar zijn kritiek betrof vrijwel uitsluitend de organisatorische chaos tussen de fronten, de onlogische bevelen van bovenaf en de vermaledijde ‘bonzocratie’. Naarmate de oorlog vorderde was er voortdurend een tekort aan militair materieel, maar de hopeloze situatie waarin Duitsland was beland werd niet veroorzaakt door een tekort, maar door een tevéél aan wapens. Iets wat Stauffenberg niet heeft ingezien. En aan de ‘systeemvraag’ is hij niet toegekomen.

In februari 1943 - tien dagen nadat de Duitse troepen zich bij Stalingrad gewonnen hadden gegeven - begaf Stauffenberg zich opnieuw naar het front, ditmaal naar Tunesië. Toen hij in april aanzienlijke verwondingen opliep betekende dit voor hem waarschijnlijk de druppel. Eerst werd hij vervoerd naar een hospitaal in Carthago en vervolgens naar München waar hij drie maanden verbleef voor operaties en herstel. Hij miste zijn linkeroog, zijn rechterhand en de middel-en ringvinger van zijn linkerhand. Tegenover een mede-officier vroeg hij zich grijnzend af wat hij vroeger eigenlijk met al die andere vingers had gedaan. In het ziekenhuis in München - zich realiserende wat de oorlog werkelijk kon betekenen - kwam hij vermoedelijk tot een definitief besluit. Als we nog een rol willen spelen in vredesonderhandelingen met de geallieerden dan kan dat alleen zónder Hitler, was hij van oordeel.

Na eerdere toenaderingspogingen vanuit de militaire oppositie van de hand te hebben gewezen, stond hij er in de zomer van 1943 geheel voor open en werd hij ingewijd in de geheime plannen om Hitler om te brengen. Met een groot doorzettingsvermogen, ijzeren zenuwen en ware doodsverachting trachtte hij dit doel te verwezenlijken wat hij met zijn jonge leven heeft moeten bekopen. Zijn vrouw wist van de op handen zijnde aanslag-plannen maar niet en detail. Zij bleef op 20 juli 1944 achter met vier kinderen. Het vijfde werd geboren in januari 1945 in gevangenschap.

 

De uitspraak

Op 15 maart 1952 kwam de strafkamer van Braunschweig na een beraad van in totaal eenentwintig uur tot een uitspraak. De samenzweerders waren voortdurend geïnspireerd geweest door een vurig patriottisme en hadden zich onverschrokken opgeofferd, gedreven door hun gevoel van verantwoordelijkheid jegens hun volk, om Hitler en daarmee zijn regering te elimineren. Otto Ernst Remer werd veroordeeld tot een gevangenisstraf van drie maanden. Bauer vond deze lage strafmaat van ondergeschikt belang. Het ging om het principe: voor het eerst had een Dúitse rechtbank het nationaalsocialistische bewind als een Unrechtsstaat veroordeeld. En de lasterlijke aantijging van ‘landverraad’ door neo-nazi Remer was van tafel. Geen vrijspraak dus maar wel een bijsmaak. Want Stauffenbergs ‘vurig patriottisme’ had ook het Hitleriaanse beulsregime gegolden.

 

 
Literatuur en bronnen
 

- Remer-Prozess, Braunschweig-Landgericht-Plädoyer: Generalstaatsanwalt dr.     Bauer (maart 1952). [ https://www.braunschweiger-zeitung.de/bin/archiv/article150755236/Pl%C3%A4doyer-Fritz-Bauer-Remer-Prozess-1952.pdf].

- ‘Eine Grenze hat Tyrannenmacht’ in: Imtrud Wojak, Fritz Bauer 1903-1968. Eine Biographie (2009), p.265 - 283.

- Thomas Karlauf, Stauffenberg. Porträt eines Attentäters (2019).

- Sophie von Bechtolsheim, Stauffenberg. Mein Grossvater war kein Attentäter (2019).

- Konstanze von Schultess, Nina Schenk Gravin von Stauffenberg. Een portret (2008).

- Wolfgang Venohr, Stauffenberg. Symbol des Widerstands. Eine politische Biographie (2000).

- Frankfurter Allgemeine Zeitung, Süddeutsche Zeitung, Neue Zürcher Zeitung, Die Zeit.

- Fritz Bauer - Generalstaatsanwalt. Nazi-Jäger | Dokumentation (Arte).

 

Geen opmerkingen:

Een reactie posten