WORTELS VAN DE SHOAH

n.a.v. H.W. von der Dunk, Voorbij de verboden drempel. De Shoah in ons geschiedbeeld (1990).

In: Spiegel Historiael, juli/augustus 1992.

Otto van de Haar

Nazi-Duitsland heeft in het bijzonder de verantwoordelijkheid te dragen voor de moord op ten minste 6 miljoen Europese joden. Daarover bestaat een brede consensus. maar over de oorzaken van de holocaust lopen de opvattingen van historici en niet-historici sterk uiteen. Datzelfde geldt voor de plaats ervan in ons geschiedbeeld. In Voorbij de verboden drempel (Amsterdam 1990) heeft historicus Hermann von der Dunk zijn positie hierover nader bepaald.

 

 


Was 'Auschwitz' de logische, uiterste consequentie van een eeuwenoud antisemitisme? Of ligt de oorzaak in het feit dat de moderne, 20ste-eeuwse totalitaire staat altijd terreurobjecten en concentratiekampen nodig heeft om te kunnen functioneren? Dit laatste impliceert dan dat de joden voor Hitler en het nationaalsocialisme in principe een uitwisselbare (bevolkings)groep vormden.
In hoeverre is de specifieke Duitse geschiedenis van invloed geweest? Ten slotte zijn er nog de sensationele, maar geïsoleerde thesen van Ernst Nolte. Deze Berlijnse filosoof en historicus beweerde in de beginfase van de roemruchte Historikerstreit dat de nationaalsocialistische moord op de joden een 'reactie' was op de Russische Goelag. Hitler zou zo onthutst zijn geraakt door de daar heersende 'joods-bolsjewistische' gruwelen dat hij tot de Endlösung overging. Verder was Nolte van mening dat Hitler in 1939 gerechtigd was de joden in Duitsland te interneren aangezien Chaim Weizmann, voorzitter van het Joods Wereldcongres, kort na de Duitse inval in Polen (september 1939) had gesteld dat de joden aan de zijde van Engeland zouden vechten. Hiermee suggereert Nolte dat niet de nazi's maar de joden zelf hun eigen ondergang veroorzaakten. Over dit laatste is Von der Dunk kort en duidelijk. Nolte haalt op onaanvaardbare wijze oorzaak en gevolg door elkaar, en met zijn - op zichzelf legitieme - 'verstehende Geschichtsbetrachtung' is hij op dit punt wel erg ver in de huid van Hitler gekropen.
Ten opzichte van deze kleine waaier van problemen en verklaringen heeft H.W. von der Dunk zijn uit 1990 daterende boek zijn stelling betrokken. Soms door uiteenlopende visies bij elkaar te brengen, dan weer door een explicite verwerping van bepaalde opvattingen, vooral inzake Nolte. Ook beargumenteert Von der Dunk zijn zienswijze met betrekking tot de klemmende vraag of de judeocide een 'uniek verschijnsel' was, of dat zij niet of nauwelijks verschilt van andere massamoorden. 'Ik ben tegen de uniciteitsthese', vertelde hij in een vraaggesprek. 'Ik geloof wel dat de Shoah (...) de meest absurde is, omdat daarbij ieder rationele verklaring ontbreekt, tenzij je inderdaad racist bent'.(Skript, voorjaar 1991). Het boek is een combinatie van wetenschappelijkheid en engagement met de slachtoffers wier tragische dood eigenlijk niet te beschrijven valt.

Eeuwenoud antisemitisme

In het werk van Von der Dunk wordt ingegaan op de voorwaarden die het antisemitisme door de eeuwen begunstigden. De schrijver geeft er overigens de voorkeur aan voor wat betreft de oudheid en de middeleeuwen vanwege het toen geldende godsdienstige criterium te spreken over anti-judaïsme. Dit ter onderscheiding van het 19de- en 20ste-eeuwse rasbegrip van semitisme, wat een nieuw dimensie inhield.
Het duurde tot de 11de eeuw voordat het tot werkelijke grootschalige bloedige terreurdaden tegen joden kwam. Hiervoor is meer nodig dan de altijd wel aanwezige etnofobie en de bekende wij-zij tegenstelling: sociale verschuivingen, algemene crises, grote angsten en diepgaande onrust (de pest, de kruistochten). De auteur beklemtoont overigens dat de religieus-culturele stereotypering niet uitsluitend door de toenmalige dominante christelijke bevolking geproduceerd werd, maar ook door de joodse minderheid zelf: 'het jodendom had van zijn kant eveneens een voorstelling van goddeloze, onreine vijanden geheel volgens de in het oude Oosten gangbare religieuze maatstaven als cement van de eigen saamhorigheid in het geloof gecultiveerd. Over zijn vijanden riep het joodse volk de vervloeking van Jaweh af, die zijn tegenstanders moest verbrijzelen, zoals het Oude Testament op talloze plaatsen leert".
Naast deze wederkerigheid brengt Von der Dunk herhaaldelijk onder de aandacht dat tegelijkertijd ook ander 'doelgroepen' aan vervolging blootstonden, soms zelfs in heviger mate. Daar staat echter tegenover dat joden altijd op de 'repressielijst' stonden, terwijl anderen nog weleens de dans ontsprongen. Soms werd deze vervolging bewust gestuurd van hogerhand, soms onsystematisch van onderop uitgeoefend.

Nationalisme

De verlichtingsidealen, het rationalisme en de Franse Revolutie brachten verandering in de joods-christelijke tegenstelling en de weg leek vrij voor de emancipatie van de joden. Veel liberalen onder hen hadden in de loop van generaties hun taal en materiële leefwijze aangepast. De algemene lotgevallen van hun land van verblijf hadden zij bewust of onbewust de hunne gemaakt. Het 19de-eeuwse nationalisme echter, dat sterk was beïnvloed door de anti-kosmopolitische romantiek met haar idee van de 'natuurlijke onverwisselbare volksaard', bracht een kentering teweeg. Jodenhaat werd nu als het ware een bewijs voor een stoer geprononceerde nationale gezindheid. Als 'wetenschappelijke' basis fungeerde het vulgair-darwinisme (survival of the fittest, selectie door strijd, verbetering van de soort) met zijn biologistisch-racistische gevolgtrekkingen die iedere assimilatie uitsloten. Hoezeer dit nationalisme in zwang was, blijkt uit het feit dat ook het 19de-eeuwse zionisme - op zichzelf een reactie op het Europese antisemitisme en nationalisme - biologistisch-darwinistische concepties overnam en koesterde. 'De gedachte van een eigen joodse natie berustte op het axioma vaneen eigen ras, dat daarom een versmelting met de Europese naties verbood'. In het licht van het aanzwellende antisemitisme achtten de zionisten het assimilationisme een illusie en opperden de idee van een eigen staat in 'het beloofde land', Palestina. De orthodoxe joden op hun beurt waren zowel gekant tegen assimilatie als zionisme: eerst moest 'de komst van de Messias' worden afgewacht.
Von der Dunk neemt erg veel ruimte om het historisch antisemitisme uiteen te zetten, maar de opvatting dat deze eeuwenoude periodieke vervolging een soort aanloop was die logisch uitmondde in de judeocide wijst hij af. Waarom hier dan toch zoveel aandacht aan besteed wordt, blijft onduidelijk. Ten eerste hadden de nazi's meer 'minderwaardige mensentypes' op hun lijst staan, zoals de zigeuners. Ten tweede was het 'vroege antisemitisme' wel op discriminatie en erger gericht geweest, maar niet op totale fysieke vernietiging, mede omdat de toenmalige machtsmiddelen van de staat dit niet toelieten.
Vergeleken met het antiliberale, op russificatie gerichte beleid van tsaar Alexander III, dat na 1881 tot felle pogroms had geleid in Polen en in Oekraïne, waren de joden in Duitsland minder slecht af. Wel waren zowel daar als in het land van de Dreyfusaffaire extreem antisemitische schrijvers actief. Hoewel door hen openlijk werd gezinspeeld op de verdelging van de 'bedreigende joden', stelt Von der Dunk dat dit echter geen dominant maatschappelijk verschijnsel was.

Hitler

Pas de verschrikkingen van de eerste wereldoorlog - beter gezegd, het schokeffect van en vooral de wrok over de smadelijke nederlaag - droegen ertoe bij dat de gefrustreerde nationalistische gelovigen in Duitsland de joden extra onder vuur gingen nemen. In dit klimaat hadden Hitler en zijn partij hun basis. De persoonlijke rol van de dictator moet niet onderschat worden, zoals dat wel door marxisten is gedaan: Hitler als een in principe vervangbare klassebepaalde vertegenwoordiger van het grote kapitaal. Zijn betekenis voor Duitsland was evident. Zijn positie was tamelijk onbetwist en hij was tenslotte, anders dan Stalin, de grondlegger van zijn beweging. Overschatting van de 'nationale redder' is eveneens misplaatst. Daarvoor was het aantal bereidwilligen in Duitsland en daarbuiten nu eenmaal veel te hoog.
In tegenstelling tot Rusland slaagden de conservatieven in Duitsland erin de militaire nederlaag en de teloorgang van het oude keizerrijk af te wentelen op de joods-bolsjewistische 'novemberverraders' (1918). Het is bekend dat verschillende joodse figuren als Luxemburg, Liebknecht (niet joods) Eisner en Landauer - allen omgebracht door rechtse tegenstanders - tijdens de semi-revolutionaire gebeurtenissen na de oorlog een prominente rol speelden. Volgens Von der Dunk was een groot deel van de bevolking, met inbegrip van de sociaaldemocratie, bevangen door het schrikbeeld van een rode revolutie. Hadden in Rusland immers ook niet joden, zoals Trotski, zich als revolutionairen in de schijnwerpers geplaatst? Dat de meerderheid van de joden zich in Duitsland bleef oriënteren op de gematigde sociaaldemocratie en het liberalisme, werd gemakshalve genegeerd. Hier mag nog aan toegevoegd worden dat juist het feit dat joden zich in de marxistische beweging deden gelden, eerder wijst op secularisatie (of 'ont-joodsing', zo men wil). Om nog maar te zwijgen dat de bolsjewiek Stalin een aantoonbaar anti-joodse politiek heeft gevoerd.
Het is zeer wel mogelijk dat de joden en communisten hatende Hitler - hij verklaarde beide groepen identiek - de interne en externe woelingen gretig in zich opnam en dat dit zijn obsessieve ideeën mede vorm gaf. 'Maar', aldus Von der Dunk, 'de predispositie was al aanwezig. Daarom was zijn receptie ook eenzijdig'. Of pleegden de Witten en de contrarevolutionairen geen gruweldaden? Volgens de schrijver vielen er in Duitsland tussen 1919 en 1923 door het politieke geweld 376 slachtoffers waarvan extreemrechts er 354 voor haar rekening nam en linkse ultra's de rest op hun geweten hadden. Wie bedreigt wie, is hier een toelaatbare vraag.
Als er al gezocht moet worden naar een buitenlandse oorzaak van de Shoah - zoals Nolte dat doet door te wijzen op de Goelag - waarom zou Hitler dan niet Symon Petljoera als voorbeeld hebben genomen? De Oekraïense leider vermoordde tijdens de Russische burgeroorlog joden in weerzinwekkende slachtpartijen. Von der Dunk meent dat Hitler hier zijn model vond: 'een man die de bolsjewieken bestreed door joden te vermoorden'. Hij geeft voor deze constructie geen empirisch bewijs.
Maar ook Ernst Nolte is zijn lezers op het gebied van de bewijsvoering nog veel verschuldigd. De reden dat de Berlijnse hoogleraar zich nogal eenzijdig concentreert op de stalinistische Goelag - waarop 'Auschwitz' een reactie zou zijn - ligt in diens veronderstelling dat het anticommunisme de kern was waar het nationaalsocialisme omheen cirkelde. Von der Dunks zoektocht naar de wortels van de Shoah oogt veelzijdiger, ook omdat hij Duitse factoren als de militaristische  traditie, het taboe op seksualiteit en het strenge plichtethos onderstreept
Het staat voor Von der Dunk als een paal boven water dat de miljoenenmoord op de Europese joden onmogelijk plaats heeft kunnen vinden buiten medeweten van de racist Hitler, zoals een enkele auteur wel heeft beweerd. Het is nu eenmaal een feit dat zowel Mein Kampf (1925) als Hitlers redevoeringen en persoonlijke mededelingen dikwijls doortrokken waren van een virulent, wraakzuchtig en dreigend antisemitisme. Ook de concrete, steeds scherper wordende anti-joodse wetten en maatregelen na de machtsovername in 1933 (isolatie, stigmatisering, onteigening, deportatie) maakten de Endlösung dan wel niet onvermijdelijk, maar bracht hem wel dichterbij.
Desalniettemin blijft de vraag legitiem of binnen het nationaalsocialisme van Hitler het anti-joodse element niet veel meer gezien moet worden als instrument om de positie van de machthebbers te consolideren en minder als geloofsleer. Er is wel wat voor te zeggen want voormalige totalitaire staten als Duitsland en de Sovjet-Unie ontwaarden voortdurend haatobjecten en externe en interne 'vijanden'. In Duitsland waren dit behalve 'de jood', de Polen, de Russen en anderen. In het land van Stalin moesten de boeren, de bourgeoisie, de nationalisten, de mensjewieken en de trotskisten vermorzeld worden.
Naar het inzicht van Von der Dunk is bovenstaande tegenstelling tussen ideologie en machtsinstrument inzake Duitsland echter niet reëel, maar kunstmatig: 'Dat het antisemitisme [...] een inherent geloofsartikel van de nationaalsocialistische leer was, met name voor Hitler zelf, betekent nog niet dat het niet tevens als instrument werd gehanteerd om de wij-groep, de volksgemeenschap en het systeem te consolideren'.

Onmisbare schakel

Bij de beantwoording van de ingewikkelde vraag naar de oorzaak van de judeocide brengt Von der Dunk vooral het laat-19de-eeuwse vulgair-darwinisme en biologistisch determinisme naar voren. Onderdeel van dit laatste was de zogenaamde eugenetica, die een 'wetenschappelijke oplossing' beoogde voor degeneratie en overbevolking door uitschakeling van erfelijke ziekten en geestelijke afwijkingen. De weg naar Hitlers racistisch nationalisme was al niet ver meer.
Cruciaal acht de schrijver het radicale geloof in 'de maakbaarheid van de menselijke soort'. Dit echter kreeg pas een kans door de verschrikkingen van de eerste wereldoorlog, die de geweldsdrempel fundamenteel verlaagden. Als gevolg van deze catastrofe viel het oude normen-en-waardenstelsel van de gediskrediteerde burgerij uiteen. De op drift geraakte menigten reageerden op de ontstane crisis en zagen verlangend uit naar nieuw geboden zekerheden. De moderne totalitaire dictaturen in Duitsland en de Sovjet-Unie - maar ook elders in Europa vonden pogingen plaats - vonden hierin hun basis, waarbij zij gebruik maakten van de moderne beheersinstrumenten. Von der Dunk: 'Het was de verleiding, de hybris van een totale maakbaarheid van mens en samenleving met de moderne machtsmiddelen, die een onmisbare schakel blijft bij de verklaring waarom het tot de Shoah kon komen'.
Aan de ene kant was het Duitse nationaalsocialisme dus een onderdeel van een veel bredere en algemenere totalitaire heroriëntatie van de maatschappij op het continent. Anderzijds zijn de ontstaansgronden, doctrine en stijl van Hitlers moorddadige regime verbonden met de geschiedenis van Duitsland.
Als er één punt is waarover Von der Dunk heeft getwijfeld, dan is het de vraag naar het al of niet unieke karakter van de judeocide. Enerzijds beargumenteert hij dat andere massamoorden in het verleden zich voltrokken langs andere lijnen. Zij verliepen ofwel volgens een etnisch religieus criterium (zoals bij de Armeniërs) ofwel op grond van een politiek-sociale selectie (bijvoorbeeld in de Sovjet-Unie). Bij de joden daarentegen gold een biologistisch-racistische norm. De absurditeit is hiermee inderdaad ten top gestegen.
Verder wijst Von der Dunk op de stuitende machinaal-technische methode van de nazi's. Toch wordt in de conclusie van Voorbij de verboden drempel uiteindelijk geen aparte status voor de Shoah bepleit. Daarvoor vindt hij het verschil in de praktijk met de omgebrachte zigeuners, homoseksuelen, Poolse intellectuelen en Russische gevangenen te gering, binnen het Derde Rijk, maar ook daarbuiten.
Terecht wordt dan ook de vinger gelegd op het op sociale vernietiging gerichte, onmenselijke terreur- en Goelag systeem van het stalinistisch communisme. En als zijn literatuurkeuze minder (West)eurocentrisch en gearriveerd was samengesteld, had de emeritus hoogleraar vast ook stilgestaan bij de vele miljoenen zwarten en indianen die werden omgebracht. Wat is tenslotte 'ons geschiedbeeld'? Hoe dit alles precies zij - het debat hierover duurt voort - , Vonder Dunk is het gelukt op een verhalende en analytische wijze de complexiteit van de Shoah zichtbaar te maken. Dat hij zich hierbij soms liet verleiden tot een niet al te adequate uitweiding, in onvermijdelijk. 

Otto van de Haar

DE GESCHIEDENIS TE BOVEN KOMEN

Door Otto van de Haar.

In: De Internationale, juni 1992, nr 43

 

 

 

 

 

 

Hannah Arendt (1906 - 1975)

 

Iemand die al in een voeg stadium met het totalitarisme als geheel had afgerekend, was de geëngageerde filosofe Hannah Arendt, een van de meest intelligente vrouwen van de twintigste-eeuwse westerse wereld. Het is zinvol om stil te staan bij haar ervaringen en analyses van het totalitarisme, vooral ook omdat zij - hoewel soms wat romantische - politieke alternatieven lanceerde. Haar waardering voor zowel de Amerikaanse Revolutie als de Europese radenmacht vormden hierbij een originele combinatie. Het ging haar om een radicale verdediging van politieke en persoonlijke vrijheid en pluriformiteit - waarden die in het Europa van Hitler en Stalin volledig waren vertrapt. Met haar werk deed Arendt een deels succesvolle poging om de macabere geschiedenis van het totalitarisme te boven te komen.

Toen de door beide supermachten ingezette Koude Oorlog zijn eerste climax bereikte in 1951, publiceerde de van oorsprong Duits-Joodse filosofe Hannah Arendt in de Verenigde Staten haar boek The Origins of Totalitarianism. Zowel voor als na haar hebben auteurs met uiteenlopende visie zich over dit thema gebogen, maar geen van hun publicaties bereikten bij benadering de oplage van die van Arendt. Haar gedreven maar tegelijkertijd gedistantieerde stijl was hieraan niet vreemd. Het meer dan vijfhonderd pagina's tellende werk getuigde van een enorme belezenheid en een vermogen tot generalisatie. Het werd in vele talen vertaald, helaas niet in het Nederlands. [In 2017 zijn onder de titel 'Totalitarisme' gedeeltes van de The Origins of Totalitarianism in vertaling verschenen]. Het plan voor dit boek was geleidelijk gegroeid en hing direct samen met haar persoonlijke leven, dat van een joodse emigrante. Kort na de Rijksdagbrand in februari 1933 was Hannah Arendt - die in de jaren  twintig bij Heidegger en Jaspers had gestudeerd - nog in staat geweest enkele door de Gestapo vervolgde communisten onderdak te verschaffen, maar al gauw zag zij zich als Jodin gedwongen uit te wijken naar het nog vrije Frankrijk. Daar zette zij zich actief in om de Joodse vluchtelingen voor te bereiden op een in leven in Palestina. Een fanatiek zionist is ze overigens niet geworden. Reeds bij de stichting van Israël in 1948 wees ze op de noodzaak van een binationale staatsvorm, voor Joden en Palestijnen.

In Parijs ontmoette ze de eveneens gevluchte Duitse Spartakist Heinrich Blücher die met zijn praktische ervaringen uit de 'radenrepubliek' in 1918-1919 en door zelfstudie (Luxemburg, Marx, Trotski) een niet te onderschatten politieke invloed op Arendt uitoefende. Met hem zou ze in 1941 naar de Verenigde Staten vluchten en een band behouden die vaak innig was. In 1975 overleed zij in New York.

Behalve het antisemitisme, dat ook in Frankrijk op flinke steun kon rekenen, was een minstens zo belangrijke impuls tot de samenstelling van haar totalitarismeboek de schrikbarende onthullingen over Hitlers concentratie- en vernietigingskampen. Deze kwamen in de slotfase van de Tweede Wereldoorlog, maar vooral na afloop ervan in de volle openbaarheid, zoals tijdens de Neurenberg-processen en in herinneringen van overlevenden. De nazi's waren niet alleen 'gewone' continentale, imperialistische agressors geweest die met militaire middelen een herverdeling van Europa hadden nagestreefd; de oorlog bleek gevoerd tegen een regime dat een zinloze genocide had aangericht. Dat mede door de nodige kritiek op haar boek en het beschikbaar gekomen materiaal uit de Sovjet-Unie na Stalins dood in 1953, in latere edities van The Origins of Totalitarianism  ook de Russische dodenkampen veel duidelijker in haar analyse werden betrokken, was logisch en onvermijdelijk.

Terreur...

 

 

Volgens Arendt waren de terreur en de ideologie de meest relevante karakteristieken, die dit nieuwe type totalitaire samenleving onderscheidde van traditionele despotische en tirannieke regimes.

In de tweede helft van de jaren veertig verschenen in het Westen onthullende memoires van overlevenden uit Hitlers en Stalins concentratiekampen, zoals die van Eugen Kogon 'Der SS-Staat', David Roussets 'Les jours de notre morts' en over de Sovjet-Unie 'The dark side of the moon' van Zoe Zajdlerova. Het beeld dat opdoemt uit deze herinneringen was, aldus Arendt, dat van het absolute isolement en de verlatenheid. Dit kwam omdat de kampen effectief aan het oog van de rest van de maatschappij onttrokken waren. Alles was er mogelijk, zo bleek. Nadat de arrestanten allereerst ontdaan waren van hun juridische status, volgde al snel de vernietiging van hun morele en individuele persoon.

Een ander kenmerk was de volstrekte willekeur in de uitroeiingskampen. Men stierf er door systematische tortuur of honger of men werd omgebracht als zijnde 'overtollig'. Dit laatste gebeurde als de kampen overbevolkt raakten door de aanhoudende toestroom van de leden de 'ondergaande klassen' en 'ondermaatse rassen'. Hannah Arendt schreef: 'Hier is moord even onpersoonlijk alsa het doodslaan van een mug'. Een willekeur die zich uiteraard ook manifesteerde in de rest van de maatschappij. Wat er bestond aan rechtsregels onder Hitler en Stalin was van weinig betekenis. Want de totalitaire leiders zeiden in wezen te gehoorzamen aan de onverbiddelijke 'hogere wetten' van de Natuur dan wel de Geschiedenis. In hoeverre deze Führers er zelf in geloofden, blijft ook vandaag een punt van discussie.

Nikita Chroesjtsjov - die mede onder druk van onderop verordonneerde dat in de jaren vijftig ettelijke miljoenen de kampen konden verlaten - werd eens gevraagd hoe hij zelf deze willekeur had overleefd. Zijn antwoord was veelzeggend: "Ik was een lotje uit de loterij".

Een laatste kenmerk van de concentratiekampen was volgens Arendt dat de werkzaamheden er uitmunten in nutteloze en zinloze energieverspilling. Normaal georganiseerd werk zou namelijk een veel hogere productiviteit te zien hebben gegeven. Slechts in uitzonderlijke gevallen kwam er een bevel van de oppermachtige geheime staatspolitie om het 'sterftecijfer' te drukken wegens een acuut tekort aan arbeidskracht in de (oorlogs)productie.

Dwangarbeid en verbanning, zoals we die kennen uit niet-totalitaire maatschappijen zijn weerzinwekkend genoeg. Maar hierbij was in het eerste geval nog sprake van een beperkte tijdsduur en intensiteit en de verbanningsoorden werden tenminste nog bewoond door andere mensen. De slaven in de Oudheid, aldus Arendt, waren evenmin geïsoleerd van de overige bevolking, wat hen in elk geval een minimum aan sociale controle en bescherming bood. Daarbij kwam dat de slaven nog een minimale marktwaarde vertegenwoordigden. Dit alles was afwezig in de 'laboratoria van de totale overheersing' van Himmler en Beria. Het was alsof de kampen en de ingezetenen niet meer tot deze wereld behoorden.

Concentratiekampen als zodanig bestonden zoals bekend allang voor Hitler en Stalin in het zadel zaten, zoals in India, in Zuid-Afrika en in Frankrijk na de Spaanse Burgeroorlog. Maar deze kampen waren volgens Arendt alleen vergelijkbaar met de beginfase van het totalitarisme, dat wil zeggen in de Sovjet-Unie voor 1930 en in Duitsland voor 1938.

Wat zich evenwel na genoemde data, tijdens het hoogtepunt van het totalitarisme afspeelde in de dodenkampen was onbevattelijk, aangezien het niet aansloot bij traditionele criteria. Hannah Arendt concludeerde dat deze vorm van totalitaire dominantie precedentloos was in de geschiedenis (1).

 ...en ideologie.

 Eveneens dwingend was haar betoog over de andere kant van de totalitaire medaille: de ideologie. Hoewel er tussen beide systemen verschillen bestonden - iets wat Arendt in tegenstelling tot historicus Alan Bullock in zijn Hitler en Stalin. Parallelle levens - volstrekt niet uitwerkt - ambieerden beiden de volkomen onderwerping van het individu in een wereldomvattende orde. Dat was naar haar mening de kern van de overeenkomst. Daartoe was een nietsontziende strijd nodig tegen een vermeende internationale samenzwering die het Duitse volk dan wel de Russische arbeidersklasse de das om dreigde te doen. Vervalste protocollen en dito processen fungeerden als fundament van legitimatie en mobilisatie.

Een ander punt dat Arendt frappeerde in de totalitaire ideologie was het anti-utilitaire, irrationele element. Terwijl Duitsland een oorlog voerde op twee fronten, gingen de treintransporten met 'schadelijke rassen' onverminderd door, hetgeen een Duits militair succes bemoeilijkte. En de vervolgingen in de Sovjet-Unie onder Josef Stalin begonnen pas werkelijk op gang te komen toen de reële tegenstand in feite al niet meer bestond. Dit anti-utilitaire aspect werd volgens haar lange tijd in het Westen niet begrepen.

In één opzicht waren de twee systemen stabiel: in het permanent voortbrengen van 'overtollige mensen', met als eindoplossing de kampen. Met een tit dan toe gebruikelijke, traditionele raison d' état had dit volgens Arendt niets meer uitstaande.

Kritiek

Zoals al aangegeven oogstte het uit drie delen bestaande werk bij verschijnen veel bijval. Toch werden er ook duidelijke bezwaren gehoord. 

Vrijwel eensluidend werd gesteld dat het boek erg onevenwichtig in  elkaar stak. Dat had alles te maken met haar aanvankelijke concentratie op de oorsprong en de  elementen van het nazisme. Het eerste deel droeg dan ook als titel 'antisemitisme' en het tweede ging over het (Britse) 'imperialisme'. Beide fenomenen, die in het laatste kwart van de negentiende eeuw hun moderne vorm hadden gekregen, mondden ten slotte uit in Hitlers 'racistisch imperialisme', het derde deel. Pas in een later stadium verving zij dit laatste deel door de term 'totalitarisme', waarbij ook de Stalin-tijd terecht betrokken werd. De nazistische variant van het totalitarisme was, al met al, van een diepere historische achtergrond voorzien. Het feit dat haar concentratie vooral Hitler-Duitsland gold heeft volgens mij ook te maken met haar enigszins linkse achtergrond. Hannah Arendt heeft dit laatste altijd ontkend.

Een ander punt van kritiek luidde dat Arendts kennis van de Sovjet- economische geschiedenis te wensen overliet. Ze zou ten onrechte het eerste vijfjarenplan (1928-1933) als een 'krankzinnigheid' hebben afgewezen. Maar Arendt bleef bij haar standpunt. Waar het om ging was dat dat economische factoren van geringe betekenis waren voor een verklaring van het totalitarisme en de dodenkampen.

Pluraliteit

 

Dat het bekrompen, racistische en imperialistische denken ten slotte kritalisseerde in de nazi-ideologie en haar eindpunt vond in Auschwitz en Treblinka was voor Arendt, terug redenerend, een logische ontwikkeling.

Aanzienlijk ingewikkelder was het gesteld met de revolutionair Karl Marx en diens volgelingen. Immers, voor haar behoorde de invloedrijke 19de-eeuwer tot 'de grote traditie van het Europese denken'. Waarom dan toch- langs de weg van het bolsjewisme ('marxisme-leninisme') - de ontsporing van het stalinisme in de Sovjet-Unie? Het schijnt dat Hannah Arendt deze tegenstrijdigheid nooit afdoende wist te verklaren.

Wat ze wel deed was het blootleggen van enkele 'totalitaire trekjes' in het denken van Karl Marx, zoals zijn onvoldoende aandacht voor het werkelijk funderen van het begrip vrijheid en zijn deterministische geschiedopvatting.

Als er iets was wat tijdens de regimes van Hitler en Stalin in de periode 1930-1953 met wortel en tak was uitgeroeid dan was het wel vrijheid en pluraliteit. Het was dan ook geen toeval dat Arendt juist deze begrippen van cruciaal belang achtte en hiervoor op de bres sprong. Geen enkele serieuze politieke theorie kon hierover onbezorgd zijn. Zonder gefundeerde en geïnstitutionaliseerde vrijheid en pluraliteit was het politieke leven zinloos. De raison d'être, het bestaansrecht van de politiek is vrijheid, schreef ze, en deze vrijheid wordt vooral ervaren tijdens het handelend, creatief optreden, samen met anderen, in de politieke arena. Vrijheid betekende voor Arendt het vermogen om een nieuw begin te maken. Dit alles was onder het totalitarisme verloren gegaan, aangezien het menselijk handelen er teruggebracht was tot voorspelbare, geconditioneerde reacties. Een niet centralistische, federatieve structuur (als associatie op basis van gelijkwaardigheid) bood de beste waarborg om deze pluraliteit te vestigen.

Wat Arendt hekelde in de visie van Marx was diens preoccupatie met het verschijnsel (de mens als) arbeidskracht, de klassenstrijd en de productieverhoudingen. In haar boek On Revolution uit 1963 ging ze zelfs zover om Marx een 'bezeten zijn van de sociale kwestie' te verwijten. Niet alleen Marx trouwens maar ook mensen als Maximilien Robespierre en Lenin. Hun fixatie op de sociale kwestie had volgens haar tot een onderwaardering geleid van de noodzaak tot het institutionaliseren van politieke vrijheid en pluraliteit. Er was een onwil geweest om serieuze aandacht te geven aan kwesties van staatkunde en bestuur. Nog een 'totalitair trekje' bij Marx was diens gedetermineerde (en dus niet vrije) geschiedopvatting. Het was waar dat ook Marx het actieven en tot verandering leidende optreden waardeerde maar deze acties waren in wezen steeds gekoppeld aan een vaststaand schema hoe de Geschiedenis zich zou ontwikkelen. Het is niet moeilijk in te zien dat een voorspelde en vaststaande toekomst weinig te maken heeft met toeval, spontaniteit en een werkelijk vrij optreden van mensen. Ook al werd dan 'de Vrijheid' in het vooruitzicht gesteld.

En  ze kwam in On Revolution tot de conclusie: 'Marx' plaats in de geschiedenis van de menselijke vrijheid zal altijd dubbelzinnig blijven'. Grof samengevat: ze suggereerde hiermee een gedeeltelijke verklaring gevonden te hebben voor de terreurfase van de Franse en Russische revolutie. Dit was des te schrijnender omdat de uiteindelijke rechtvaardiging van beide Europese revoluties naar haar mening juist was gelegen in het vrijheidsperspectief.

Met instemming citeerde ze de door haar hogelijk gewaardeerde Rosa Luxemburg. Die had zich in haar fameuze brochure 'De Russische Revolutie' uit 1918 zeer kritisch uitgelaten over Lenin en Trotski die het met de politieke vrijheid niet zo nauw namen: 'Zonder algemene verkiezingen, zonder onbeperkte vrijheid van drukpers en vergadering, zonder een vrije uitwisseling van meningen dooft het leven uit in iedere openbare instelling, wordt het een soort spiegelbeeld van het leven, waarin alleen de bureaucratie als actief element blijft bestaan. Het openbare leven slaapt langzamerhand in, een paar dozijn partijleiders met onuitputtelijke werkkrachten  grenzeloze ervaring besturen en regeren. In werkelijkheid doet maar een dozijn uitstekende koppen het eigenlijke werk, en een elite uit de werkende klasse wordt van tijd tot tijd uitgenodigd om...te applaudisseren voor de toespraken van de leiders, en om voorgestelde resoluties unaniem te aanvaarden - een echte kliek dus, in wezen...'

De Amerikaanse Revolutie

 

 

 

 

Arendts politieke theorie - die zij vaak met grote stelligheid naar voren bracht - steunde ook op haar interpretatie van de Amerikaanse Revolutie. Volgens hadden de founding fathers, de opstellers van de Amerikaanse Grondwet, die zij erg bewonderde, wel een goed oog gehad voor het constitueren van vrijheid in een federatieve structuur.

Door scheiding en 'balancing' van machten. Dat zij dit kónden doen kwam mede doordat de sociale misère in het 18de-eeuwse Amerika veel minder was dan in het Europa van de Franse en Russische Revolutie. Uiteraard gold de misère wel degelijk de Amerikaanse zwarte slaven, die anno 1750 zo'n twintig procent van de totale bevolking uitmaakten. Arendt sprak in On Revolution over 'abjecte en onterende ellende'. Maar zij betoogde dat dit gegeven noch door de Amerikaanse tijdgenoten (zoals de founding fathers), noch door Europese ooggetuigen in die tijd gezien werd als een serieus onderdeel van de sociale kwestie. Een erg bevredigende redenatie is dit niet.

 

De Amerikaanse revolutionairen hoefden evenmin te ageren tegen de kerk, het leger, de adel of tegen een absolutistische vorst. Wel moesten zij zich losrukken van het imperialistische moederland. Hoe dan ook, in haar boek On revolution betreurde ze het dat niet de Amerikaanse, maar de Franse Revolutie als inspiratiebron had gefunctioneerd voor de Russische revolutionairen, en dat de Russische Revolutie op haar beurt omwentelingen elders in de wereld had beïnvloed.

Toen Arendt in 1941 in de Verenigde Staten arriveerde, werd ze niet gedwongen tot assimilatie en was ze in staat haar culturele identiteit te behouden. Dit gegeven heeft ook zeker een rol gespeeld bij haar, we mogen wel zeggen, geïdealiseerde kijk op de revolutie in de Nieuwe Wereld.

Dat verhinderde haar niet zich te kanten tegen het barre optreden van senator Joseph McCarthy die aan de hand van grove intimidatie en halfgare processen wenste vast te stellen wie 'objectief communistisch' was en dus 'on-Amerikaans'. Ook was ze het niet oneens met diegenen in de Amerikaanse politiek die 'Vietnam' en 'Watergate' liefst zo snel mogelijk wenste te vergeten. In haar totalitarisme boek maakte ze duidelijk dat de nazi's beïnvloed waren door de methoden van zowel de Amerikaanse gangster-organisaties als door het agressieve Amerikaanse reclamewezen met haar monopoliedromen. Ook al geen compliment voor de Nieuwe Wereld. En ten slotte ergerde ze zich aan het sociale conformisme in de Verenigde Staten.

 

Raden 

 

 

 

Arendts antitotalitaire verdediging van politieke vrijheid en pluraliteit omvatte ook de radenmacht. Dit was volgens haar een fenomeen dat op een even lange geschiedenis kon bogen als de moderne politieke partijen.

Op de Hongaarse Opstand van 1956 bijvoorbeeld reageerden zij en haar vriend Heinrich Blücher met enthousiasme. In een brief aan een vriend, de Duitse filosoof Karl Jaspers, schreef ze op 26 december van dat jaar: 'Het lijkt me dat het (de opstand, ovdh) nog steeds niet ten einde is, en hoe het ook afloopt, het is zonder meer een overwinning voor de vrijheid. Daarbij opnieuw, zoals bij alle spontane revoluties van de laatste honderd jaar, het spontane opduiken van een nieuwe staatsvorm in de dop, het radensysteem, dat de Russen dusdanig verkracht hebben, dat vrijwel niemand nog begrijpt, wat het eigenlijk is'.

In Boedapest, maar ook elders in het land, ontpopte zich een beweging als alternatief voor het totalitarisme, dat zich spoedig na het einde van de Tweede Wereldoorlog in de zogenaamde volksrepublieken had ontwikkeld. Ze werd gekenmerkt door zich spontaan vormende buurschapsraden, raden van arbeiders, raden van ambtenaren, kunstenaars en jongeren en raden in het leger, die tezamen optraden ter wille van de vrijheid. Wat Arendt erg aansprak in deze revolte was de afwezigheid van staatsgreep technieken en het ontbreken van interne controle door politieke partijen. In de Hongaarse opstand, die helaas van korte duur was en met dictatoriale geweldsmiddelen door Moskou werd onderdrukt, ontwaarde Arendt het door haar beklemtoonde vrije en spontane handelen op voet van gelijkheid. Het deed haar kort stil staan bij eerdere radensystemen in de Europese geschiedenis: tijdens de Parijse Commune van 1871, de Duitse radenrepubliek in 1918-1919, de Russische revoluties van 1905 en 1917 en die gedurende de Spaanse Burgeroorlog in 1936-1937. Arendt signaleerde in haar boek over de revolutie dat Marx en Lenin, onder de (in)druk der omstandigheden, zeker sympathie hadden voor de toenmalige raden en ze geeft daar ook voorbeelden van. Toch, betoogt Arendt, zagen beiden in deze raden niet de fundamenten om de maatschappij structureel te veranderen. Hun harten klopten veel heftiger als het er om ging van bovenaf, door middel van een ongedeelde en centralistische 'proletarische' staatsmacht het heft in handen te houden. De gebeurtenissen in Kronstadt spraken voor haar wat dit aanging duidelijke taal.

In het strategisch gelegen Kronstadt, in de Finse Golf, ontvlamde in  1921 verzet tegen de toenemende bolsjewistische dominantie over de sovjets. Nogal wat plaatselijke communisten sloten zich hierbij aan. De bolsjewistische partijleiding besloot daarop tot een bloedige militaire onderdrukking. De burgeroorlog en de buitenlandse interventie vormen een gedeeltelijke verklaring voor de repressie.

 

Arendt zag wel wat in Lenins formule: 'socialisme = elektrificatie + sovjets' want hieruit sprak een scheiding tussen economie en politiek en er werd niet gerept van de partij.  Maar al gauw kreeg de bolsjewistische partij van Lenin en Trotski de sovjets in haar greep, evenals de economie. Toen Stalin eind jaren twintig ook nog de semi-liberale Nieuwe Economische Politiek (NEP) uitschakelde, lag de weg open voor het totalitarisme.

Tegelijkertijd betreurde ze het dat de Amerikaanse tegenhanger van de Europese raden, de zogenaamde townhall-meetings niet door de founding fathers een constitutioneel beslag hadden gekregen. Hoewel Arendt een groot bewonderaar bleef van de Amerikaanse omwenteling, was ze toch van oordeel dat de oorspronkelijke revolutionaire geest verloren was gegaan. In de raden wilde Arendt zo al niet een alternatief, dan toch een positieve concurrent zien van de kommervolle politieke partijen, die zij wantrouwde om hun machtshiërarchie, baantjesjagerij en het feit dat zij nauwelijks contact hadden met hun lokale bronnen, de acties van de mensen.

Zoals we hebben gezien heeft het felle antitotalitaire engagement de stootrichting van haar denken bepaald. Tot aan haar dood in december 1975 bleef dat engagement het centrale beoordelingscriterium van de actuele gebeurtenissen. Bart Prins die een dissertatie over Arendt  schreef, drukte haar credo als volgt uit: 'To be under totalitarian domination or not to be under totalitarian domination, that's  the question'. Deze houding heeft haar wel eens de niet onbegrijpelijke kwalificatie 'obsessief denken' opgeleverd.

De tegenstelling kapitalisme-socialisme bijvoorbeeld werd door haar en 'schijntegenstelling' genoemd. En later onderzoek inzake Hitler-Duitsland en Stalin-Rusland heeft bovendien laten zien dat deze maatschappijtypen minder monolitisch in e lkaar staken dan vaak werd gedacht. Verder is het uiterst moeilijk mee tegaan in haar rigide scheiding en ontkoppeling van politieke vrijheid en sociale rechtvaardigheid. Vrijheid was voor haar topprioriteit.

En de realiteit is natuurlijk echt wel was meer dan bruisende debatten van vrije mensen in de publieke arena op basis van gelijkwaardigheid, te midden van een federatieve structuur. Dat neemt niet weg dat zij destijds op eigenzinnige wijze radicaal aandacht heeft gevraagd voor het wel en wee van verschillende revoluties, voor de noodzaak van politieke vrijheid, pluraliteit, radenmacht en voor het gevaar van nieuwe totalitaire tendensen. De twee grote ontsporingen van deze eeuw in Europa gaven haar daartoe alle aanleiding.

 

 

Literatuur:

 

Hannah Arendt, The origins of totalitarianism.New edition with added prefaces, (1979).

 

Hannah Arendt, De revolutie. Macht en onmacht van een modern politiek verschijnsel (1965) (On Revolution, 1963).

 

Elisabeth Young-Bruehl, Hannah Arendt. For love of the world (1982).

 

Maarten van Rossum, 'Hannah Arendt' (een bespreking van het de biografie van Young-Bruehl) in: Theoretische Geschiedenis, jg.12 nr. 4, 1985.

 

Ferenc Feher, 'The pariah and the citizen: on Arendt's political theory', in: Gisela Kaplan, Clice Kessler (red), Hannah Arendt - Thinking, judging, freedom (1989).

 

Bart Prins, Op de bres voor vrijheid en pluraliteit; politieke in de post-metafysische revisie van Hannah Arendt (1990). 

Hannah Arendt in jaartallen:

1906  Geboren in Hannover.

1910  Het gezin Arendt verhuist naar Köningsberg.

1913  Haar vader overlijdt aan syfilis.

1920  In tegenstelling tot haar moeder die een enthousiast aanhangster is van Rosa Luxemburg, is haar dochter aanvankelijk nauwelijks geïnteresseerd in politiek.

1924-1925  Gaat (Westerse) filosofie studeren  in Marburg. Er ontwikkelt zich een intieme relatie tussen Arendt en haar populaire professor Martin Heidegger.

1926-1927  Vervolgt haar filosofie-studie in Heidelberg bij Karl Jaspers, die voor haar een soort vaderfiguur zal worden. Anders dan Heidegger collaboreerde Jaspers niet met het nazi-regime. Hij verzette zich evenmin. Voor Arendt werd Jaspers later het symbool voor het 'andere Duitsland'.

1928-1929  Promotie bij Jaspers over Augustinus. Huwelijk met Günthe Stern in Berlijn.

1930-1933  Schrijft een biografie over een joodse vrouw in het 19de-eeuwse Duitsland: Rahel Varnhagen dat pas veel later gepubliceerd zal worden. Ondergaat invloed van Kurt Blumenfeld, een bekende Duitse zionist. In 1933 komt Hitler aan de macht.

1933-1940  Arrestatie.Vlucht via de Duits-Tsjechische grens naar Frankrijk. Zet zich in ten bate van Joodse vluchtelingenorganisaties. Einde relatie mt Stern. Ontmoeting in 1936 met Heinrich Blücher in Parijs. In 1940 trouwt ze met hem. Internering in vrouwenkamp Gurs, in Zuid-Frankrijk.

1941  Vlucht naar de Verenigde Staten, waar ze het de eerste tien jaar niet breed heeft. Schrijft voor het Duitstalige emigrantenblad Aufbau en voor de Partisan Review. Kennismaking met New Yorkse intellectuelen. De stad was toen een concurrent van Parijs als intellectueel centrum.

1946-1948 leidinggevende functie bij Schocken Books. Haar moeder die was meegereisd naar de V.S. sterft in 1948. 

1948-1952  Leidende onderzoeksfunctie bij de 'European jewish cultural reconstruction'. In opdracht hiervan maakt ze in 1949-1950 een studiereis naar Duitsland. In 1951 verschijnt in de V.S. The origins of totalitarianism (Britse titel: The Burden of our Time). Krijgt in 1952 een beurs om onderzoek te doen in de politieke theorie.

1953-1954  Arendt geeft colleges aan de universiteiten van Princeton en aan de New School for Social Research (New York)

1958  Publicatie van The human condition en Rahel Varnhagen. 

1961-1963  Ze bezoekt als verslaggeefster voor de New Yorker het Eichmann-proces in Israël. Haar boek Eichmann in Jerusalem zorgt voor enorme ophef binnen de Joodse gemeenschap. Arendt gaf als haar mening dat de openbare aanklager aan de leiband liep van  minister-president David Ben-Goerion. Verder kritiseerde ze scherp, soms zonder voldoende bewijs, de rol van de Joodse Raden tijdens de oorlog. verliest hierdoor nogal wat vrienden. Anderen kozen positie voor haar zoals Mary McCarthy, Bruno Bettelheim en Karl Jaspers. Wordt professor aan de universiteit van Chicago.

1968  Professoraat aan de new School for Social Research. Staat niet onsympathiek tegenover de studentenrevolte in Amerika en Frankrijk.

1970  Dood van haar man Heinrich Blücher. Verschijning van On Violence. Aanleiding boden de studentenopstanden. Ze stond sympathiek tegenover burgerlijke ongehoorzaamheid zonder geweldsaanwending.

1973  Geeft een reeks colleges in het Schotse Aberdeen.

1974  Krijgt hartaanval tijdens tweede reeks colleges in Aberdeen.

1975  Hannah Arendt overlijdt op 4 december in new York.

1978  Postuum verschijnt het boek waaraan ze de laatste jaren van haar leven had gewerkt: The Life of the Mind. Dit werk werd bezorgd door Mary McCarthy.

 

 

 

 

DE KAISER IN HOLLAND

n.a.v. Willibald Gutsche, Ein Kaiser im Exil. Der letzte deutsche Kaiser Wilhelm II. in Holland (1991).

in: Elsevier, 15 februari 1992.
 

Otto van de Haar

DE  KAISER  IN  HOLLAND


Toen in het najaar van 1918 de militaire nederlaag van het Duitse Rijk een feit was, vluchtte Kaiser Wilhelm II naar het neutraal gebleven Nederland. Eerst verbleef hij korte tijd in Amerongen, daarna tot zijn dood op 4 juni 1941in Slot Doorn.
Het overheersende beeld van de ex-keizer is dat van oude, gefortuneerde rentenier die zijn dagen voornamelijk sleet met het kappen van bomen en andere onschadelijke liefhebberijen; de Nederlandse regering had hem trouwens verzocht zich van politiek te onthouden. De Duitse historicus Gutsche heeft dit beeld in zijn biografie Ein Kaiser im Exil nu grondig bijgesteld. Hij doet dat door te beklemtonen dat de bijlslagen van Wilhelm vooral gericht waren op de Weimarrepubliek, die in 1933 ter ziele ging. In eerdere studies is ook wel vluchtig ingegaan op de revanche-gedachten van Wilhelm en zijn pogingen tot contact met Hitlers NSDAP, maar volgens Gutsche is dat veel te oppervlakkig gebeurd; de ballingschap van de keizer is te zeer als een aanhangsel van zijn regeerperiode (1888-1918) beschreven.
De auteur, die gebruik heeft gemaakt van nooit ten volle benutte archieven, laat duidelijk zien waarop de restauratiestrategie van de ontstuimige ex-keizer en het Huis van Hohenzollern berustte. Allereerst was dat de stelling van Wilhelms onschuld aan de oorlog van 1914-1918: 'Noch ik zelf noch Duitsland dragen enige verantwoording voor het uitbreken van de wereldoorlog', schreef hij. Hieruit vloeide zijn aversie tegen de drukkende vredesvoorwaarden voort. Een ander drijfveer was zijn misplaatste veronderstelling dat het de socialisten en joden aan het thuisfront waren geweest die de catastrofe van 1918 hadden veroorzaakt, en de kwaadheid over zijn onttroning was des te groter aangezien hij monarch was geweest bij de gratie van 'de Allerhoogste'. Ten slotte werd Wilhelms agressieve afkeer van de republiek gevoed door zijn credo dat het Parlementarismus een onduits en ongermaans verschijnsel was. Kortom, met de Weimarrepubliek (de zwijnenrepubliek, aldus Wilhelm) was geen enkel compromis mogelijk.
Uitvoerig beschrijft Gutsche hoe enkele van Wilhelms afgezanten, onder wie Hermine von Reuss, meermaals van Doorn naar Duitsland reisden om door contacten met conservatieve sleutelfiguren de vorming van een rechts-nationaal en antirepublikeins front te stimuleren. De republiek moest op de knieën worden gedwongen opdat, via de weg van een dictatuur, de monarchie kon terugkeren.
Ter begeleiding van die missies voerde de voormalige keizer correspondentie met geestverwanten en stelde hij geld ter beschikking. Toen mede door de economische crisis van 1929 ter rechterzijde van het politieke krachtenveld de nazi's gingen domineren, schrok de fanatieke balling er niet voor terug tijdelijk met hen samen te werken. Andere leden van het Huis van Hohenzollern waren in de Heimat rechtstreeks bij deze politiek betrokken als actieve leden van de NSDAP. Wilhelms project mislukte overigens jammerlijk, omdat Hitler niemand naast zich duldde. Hij liet de monarchisten in de waan van een mogelijk machtsherstel en gebruikte hen totdat hij zijn positie had veilig gesteld.
Gutsche stelt dat zijn hoofdpersoon, die in Duitsland over een niet geringe populariteit beschikte, door zijn handelwijze het nationaal-socialisme bij conservatieve lagen van de bevolking salonfähig heeft gemaakt. Dat ook ter linkerzijde krachten bestonden die de Weimarrepubliek vijandig gezind waren en Hitler onderschat hebben, wordt helaas niet door hem aangestipt.
Meer geslaagd is wat hij over de nuanceverschillen tussen de oude monarch en de nieuwe dictator schrijft. Zo was de eerste, althans in privégesprekken, furieus over de Reichskristallnacht in 1938. De oude officieren en alle fatsoenlijke Duitsers zouden moeten protesteren. opperde hij. Dat de monarchisten moeilijk over één kam geschoren kunnen worden, blijkt ook uit het feit dat in de loop van 1934 de ene monarchistische vereniging na de andere gedwongen werd ontbonden. Verder bleef de ex-keizer hameren op zijn door God gegeven gezag.
Van een werkelijke kniebuiging voor Hitler was dus geen sprake. Maar van een ondubbelzinnig afstand nog minder. Daarvoor waren de overeenkomsten tussen het wereldbeeld van Wilhelm II en dat van Hitler naar het inzicht van Gutsche te structureel van aard: racisme, anti-bosjewisme, haat jegens de democratische Weimarrepubliek en de vrede van Versailles, en een expansief nationalisme. Toen in Hitler in 1940 West-Europa annexeerde - enkele Hohenzollern dienden in het Duitse leger - beschouwde de onttroonde keizer dat als een voortzetting van zijn in 1918 afgebroken beleid.
Terecht noteert Gutsche dat het oordeel over de politieke rol van Wilhelm aan de lezer blijft voorbehouden. Maar dat het simpele beeld van de keizerlijke houthakker niet langer kan standhouden, staat na dit rijk gedocumenteerde boek wel vast. Dat de schrijver tevens gedetailleerde aandacht heeft geschonken aan het dagelijks leven van de balling en zijn hofhouding maakt de biografie tot een afgerond geheel. 

Otto van de Haar

N.a.v. Willibald Gutsche, Ein Kaiser im Exil. Der letzte deutsche Kaiser Wilhelm II. in Holland (1991).

in: Elsevier, 15 februari 1992.