dinsdag 5 december 2023

ThE WORLD OF YESTERDAY?



Mussolini, Hitler and the last days of Europe (1938-1940)

In: Civis Mundi / Digital #140

(December 2023)


Otto van de Haar


Review of Antonio Scurati, M. The last days of Europe. Uitg. Podium, 2023 (M. Gli ultimi giorni dell'Europa, 2022)







Antonio Scurati (b. 1969), professor of literature and media in Milan, has once again blown away the dust of the past in this third volume on the Mussolini era in a whirlwind narrative style. Printed at the end of each chapter are revealing passages from period documents: speeches and private conversations of the Duce, diaries, such as those of his son-in-law and foreign minister Galeazzo Ciano, the New York Times and the then accommodating Corriere della Sera. Then there are the personal notes of interpreters and journalists who were close to the fire during summit meetings between Adolf Hitler and Benito Mussolini, their secret correspondences, transcripts of telephone conversations, treaty texts. Furthermore, memoirs. 

Among Scurati's other publications is a biographical novel devoted to the famous, highly talented Odessa-born Jewish intellectual and anti-fascist resistance fighter Leone Ginzburg. He succumbed to exhaustion and torture in Rome in 1944. His dramatic life will surely have influenced Scurati's approach to the Mussolini era. 






Antonio Scurati




Changing signs


Orchestrated mass meetings in Rome and Berlin with parades, torches and banners featured glowing and pompous speeches that effortlessly summarized history "in centuries and millennia. Benito Mussolini and Adolf Hitler, two former lieutenants from the battles of World War I, gave the impression of a harmonious and combative duo, their "national revolutions" running parallel. This was also evident in the Treaty of Friendship and Alliance that went out into the world as the ‘Steel Pact’. (Ciano's proposal to call this treaty fraternally the "Blood Pact" did not pass.) The signing took place on May 22, 1939:

'The Italian and German people, closely united by their deeply related views of life and the complete solidarity of their interests, intend to act also in the future at each other's side and with united forces for the security of their living space and for the preservation of peace. Along this path indicated by history, Italy and Germany wish to fulfill their task, in a troubled and dissolving world, of maintaining the foundations of European civilization’.


Scurati shows, however, that behind weighty treaty texts and massive spectacle, a complex relationship was hidden. The relationship between Italy and Germany reached its fatal conclusion in ‘the last days of Europe’ (1938-1940) and had already been somewhat visible when both countries interfered in the Spanish Civil War in favor of Franco. As time progressed, a shift in the balance of power in favor of Germany also manifested itself. Mussolini did offer ‘allied counterplay’ a few times, about which further on.

The Wehrmacht occupation of Czechoslovakia, the non-aggression pact between Hitler and Stalin, and the ‘spiked boots’ marching toward Warsaw struck ally Mussolini with mixed feelings in the fall of 1939. Although, of course, he did not fail to congratulate his powerful ally on his overwhelming (and enviable) successes. It had been different in the past.


In the 1920s, Mussolini had made his name as the founder and inspirer of violent fascism. And Hitler - then still in his children's boots - had looked up to him with rapt attention and had immediately seen in him a role model. (2) So it must have stung Mussolini extra that the signs had now been hung. Scurati quotes from The New York Times Magazine which observed on October 30, 1938, ‘Now Hitler is the teacher, Mussolini the pupil’. When the Duce was still the dictatorial overlord, he had more than once made disparaging remarks about Hitler: 'an imbecile and a fanatical charlatan.' Western government leaders at the time were less outspoken for opportune reasons....

Typical of the skewed relationship was that the Duce was rarely informed in advance of impending military operations or political maneuvers. And if it did happen then as a fait accompli - allied obligations notwithstanding. Let alone that Mussolini was granted any share in the decision-making. Hitler - then still in his children's boots - had looked up to him with rapt attention and had immediately seen in him a role model. (2) So it must have stung Mussolini extra that the signs had now been hung. Scurati quotes from The New York Times Magazine which observed on October 30, 1938, ‘Now Hitler is the teacher, Mussolini the pupil’. When the Duce was still the dictatorial overlord, he had more than once made disparaging remarks about Hitler: 'an imbecile and a fanatical charlatan.' Western government leaders at the time were less outspoken for opportune reasons....

Typical of the skewed relationship was that the Duce was rarely informed in advance of impending military operations or political maneuvers. And if it did happen then as a fait accompli - allied obligations notwithstanding. Let alone that Mussolini was granted any share in the decision-making. 




                                           

                                Criminal quartet: Ciano, Von Ribbentrop, Hitler, Mussolini.




Joachim von Ribbentrop, Hitler's foreign minister had promised, as late as the spring of 1939 and at the urgent request of the Italians, to begin military operations in 1942 at the earliest. This was because the Italian armed forces were in a rather wretched state and, to Mussolini's chagrin, were simply not yet equipped to wage serious battle on Hitler's side. That Italian soldiers cynically compared their tanks to "powder boxes" or "sardine cans" because of the light armor may be an indication. Von Ribbentrop's promise turned out to be a lie. It may have been made verbally, but a written promise, in good totalitarian custom, would not have made much difference.


Mussolini's authoritarian ego got all bruised when on one occasion, during a two-and-a-half-hour summit meeting, he spoke for only twenty minutes...the rest of the time was filled by the Führer in an exhaustive account full of military details. Hitler often taunted talkative intellectuals but for an anti-intellectual, the German head of state could also be quite long-winded.


The Duce later complained about the acquired affronts to son-in-law Ciano, who diligently summarized everything in his illustrious diary. (3) Mussolini had made things unnecessarily difficult for himself by refusing an interpreter out of vanity, assuming that he had a perfect command of the German language. That was not the case, although Mussolini possessed more language skills than Prime Minister Daladier (France) or his counterpart Chamberlain (Britain) - not to mention Hitler (and Stalin).

So it was not that Mussolini had any principled objection to war. On the contrary. He wanted delay, not postponement. War, in his view, stemmed from his own fascist doctrine and was inevitable to revive the Imperium Romanum. Consequently, the Duce wanted to participate in a full-scale war on the European continent, if only to secure the largest possible share of the spoils at a ‘post-war peace conference’. For the time being, Mussolini declared himself to be ‘non-belligerent’. At least that included the word 'bellum,' albeit with a prefix. He supported Hitler, but not yet by force of arms. That did not happen until June 1940.


 


Duce's counterplay


The asymmetrical balance of power did not preclude some counterplay on Mussolini's part. To buy time, in late August 1939 he requested Hitler to supply him with necessary materials and raw materials so that he could 'stand his ground in a future large-scale European conflict'. 'Our contribution can ... be without delay if Germany immediately supplies us with the means of war and raw materials to engage in the struggle which the French and the British will predominantly direct against us ...'

In an understated response, Hitler asked what he thought he would need. Thereupon Mussolini earnestly sent him a wish list in which he politely requested the delivery of... totally absurd quantities of titanium, tungsten, nickel, tin, turpentine oil, potassium salts, rosin, rubber, toluene, sodium nitrate, copper, steel, mineral oils, coal and also a generous portion of "molybdenum," a virtually unknown and untraceable raw material, according to Scurati. Plus ‘immediate dispatch’ of 150 batteries 90 mm and associated ammunition to protect the crucial industrial plants. With this, Mussolini said, I can sustain the armed struggle for twelve months....


To this, of course, Hitler could not possibly comply - and that was exactly what was intended. Scurati calls this backlash ‘the bluff of a desperate comedian’, but at the same time speaks of a ‘humiliation’ for the Nazi leadership. Hitler was boiling inside, but remained composed and retreated briefly to his desk. He needed Italy as his southern backing in the Mediterranean, where Britain was active. That is why he had also renounced claims to the Italian Alto Adige (South Tyrol), where many German-speaking Austrian s lived. He definitively awarded this often disputed area to Mussolini. That was, it must be said quite an achievement for an aggressive Pan-Germanist par excellence. During his visit to Rome, Hitler said: ‘Well, after about two thousand years (!), today the Roman state is rising through you, Benito Mussolini, from traditions of long ago to new life…it is my unshakable will and also my political testament to the German people who regard the natural border of the Alps between us as inviolable’. France, the United States, but especially Great Britain tried to extricate Mussolini from his alliance with Hitler until May 1940. In vain. 


Another countermove was the Italian campaign against the powerless Albania across the Adriatic. The protectorate of Albania served as a springboard to Greece. This military action took place three weeks after the - unannounced - military occupation of Czechoslovakia by German troops in March 1939 and was undertaken without prior consultation with ally Germany. Now I am doing something besides Hitler, he must have thought. All over the world, Mussolini said, the great democracies had established protectorates and colonies - so why not Italy? He was convinced that those French and British 'pinstripe suits' wouldn't dare intervene anyway....

He also stepped out of his role when he gave a candid analysis of the situation in Europe including the infamous non-aggression treaty between the Soviet Union and Germany, the Molotov-Ribbentrop Pact of August 1939. In earlier years, the two countries had been each other's ideological mortal enemies. Mussolini's analysis is one of many documents Scurati pulled from under the dust during his thorough research.‘Teacher’ Hitler received the letter on his desk on January 5 1940. Northwestern Europe was not yet occupied. Duce, six years his senior commented the ‘devil’s pact’ to Hitler as follows:




Führer,


(… ) I, who was born a revolutionary and have not changed my thinking, I tell you that you cannot permanently sacrifice the principles of your Revolution to the tactical demands of a given moment. You cannot abandon the anti-Semitic and anti-Bolshevik flag, which you have flown for 20 years and for which many of your comrades have died... Let me believe that this will not happen. The solution to your Lebensraum lies in Russia and not elsewhere... Until 4 months ago, Russia was world enemy number one: it could not have become friend number one and is not. This deeply shocked the fascists in Italy and perhaps also many National Socialists in Germany. On the day we eliminated Bolshevism, we remained faithful to our two Revolutions. Then it will be the turn of the large democracies (...)'.

But Hitler had a different order in mind. In the spring of 1940, he attacked northwestern Europe first, and only a year later was it the turn of the Red Tsar's reign of terror.

 



                    Demonstration of American Italians against Hitler and Mussolini in New York.




Indoor resistance


The strained friendly relationship with Hitler-Germany was not made any easier for Mussolini by the fact that several exponents of the regime were downright dismissive of Germans in general and the mustachioed upper neighbor in particular (just as Mussolini had been in the past). For example, the renowned poet-dandy and war aviator Gabriele d'Annunzio casually characterized Hitler as ‘Attila the phone painter’. King and Pope both also had their reservations. Pius XI sided against that "pagan idolater," and Victor Emanuel III likened him to a psychiatric case’.

Foreign Minister Ciano also voiced objections to cooperation with Germany but it was basically limited to a ‘dashing parlor resistance over tea’, according to one of Scurati's many apt descriptions. He shied away from a break with his father-in-law. It was unthinkable for him to put an end to his life of luxury that took place on golf courses, in his seaplane that he flew back and forth along the shores of Capri or sitting at the edge of cobalt blue pools, always busy ‘refining his art of seduction’. His marriage to Mussolini's favorite daughter Edda - who, like her husband, did not care about ecclesiastical vows - Ciano was happy to maintain because a divorce would, in his own words, make him .a lost man’. Moreover, Ciano hoped he would succeed his father-in-law as Duce. The main Fascist opponent of the alliance with Hitler was the illustrious ocean pilot Italo Balbo, one of the very few who dared to tutor Mussolini.    

He had been one of the captains of the merciless thugs when hundreds of party and union offices, people's homes and cooperatives were demolished or reduced to ashes. And he had been at the forefront of the subsequent March on Rome in 1922.(3) Balbo was not only fiercely anti-German (and more Britain-centered), but openly condemned the lowly anti-Semitic legislation anno 1938.

Even after 1938, he kept in touch with his Jewish fascist friend, Renzo Ravenna, the mayor of Ferrara, kicked out of office by Mussolini. But Balbo had to watch his step.

None of these anti-German critics made the decision to actually put Mussolini on guard. Resisting was obviously not an option; the ‘dissidents’ themselves had diligently helped to eliminate the resistance, leaving no stone unturned. To son-in-law Ciano, the Duce let slip: ‘If he [Balbo] thinks he can fish in murky waters inland, he should know that I can put anyone against the wall, no one excepted’.

In April and May 1940, Denmark, Norway and the Low Countries were forced to surrender by Hitler-Germany. German film newsreels were shown in Italy that included the bombing of Rotterdam that caused carnage. Nearly eight hundred deaths were counted. Eighty thousand people were left homeless. On that same day, May 14, 1940, the Duce said in a private conversation with girlfriend Claretta Petacci: '(...) Yes, yes, I am sorry for the Dutch, but they don't deserve any better.' Indeed, Belgium and Holland were 'repulsively Anglophile’.


In June 1940, when, to everyone's surprise, the Wehrmacht had overrun half of France in a lightning-fast advance from the north, Mussolini considered the time had come to insert himself manu militari into the fray and opened the attack on southeastern France. Scurati ends his book with the Duce's war speech, which he delivered ‘with both thumbs tucked into the leather belt’ on the 10th of that month. From the balcony of the Palazzo Venezia in Rome, Mussolini shouted, surrounded by party bosses and in the sweltering heat, "Fighters on land, on sea and in the air! Black shirts of the revolution and the legions! Men and women of Italy, of the Empire [Ethiopia] and Royal Albania! Hear!...An hour appointed by destiny strikes in our homeland...We enter the arena of battle against the plutocratic, reactionary democracies...'. One of the banners read "Let France fool around, we want Nice and Savoy! Cheers rang out but a secret report intended for the General Directorate of Public Security, Political Police Department, contained a remarkable phrase: 'No woman applauded.'

That same month, France, led by Philippe Pétain, surrendered to Germany and Italy.



Ethiopia


Scurati titled his book Mussolini. The Last Days of Europe. But the question is legitimate where Mussolini and ‘the last days of Ethiopia' went? Why did the author omit this war of destruction in the Horn of Africa except for a few sentences? This country may be outside Europe, but it is an intrinsic part of violent Italian fascism. Hundreds of thousands of troops - some of them indigenous auxiliaries from neighbouring Eritrea and Somaliland; countries that had already joined


Italy when Mussolini had yet to learn to walk - invaded the country armed with flamethrowers and machine guns.





                                                        Mussolini and his sons

                                                               

To the air force, the Regia Aeronautica, Mussolini personally ordered the deployment of poison gases. His sons Bruno and Vittorio were part of a squadron of fighter planes and dropped gas bombs on villages and towns. Upon returning home, a silver medal was waiting for them. Vittorio Mussolini, the older of the two, experienced the bombing flight, in his own words, as a divertente - fun. Galeazzo Ciano also monetized his military pilot's license. Head of state Emperor Haile Selassie had only a dozen planes and a handful of pilots at his disposal; anti-aircraft artillery was virtually non-existent. Because of this war, Ethiopia lamented proportionately as many deaths as the most severely affected countries after the end of World War I, with the exception of Serbia. (5)


In the second volume of Scurati's Mussolini tetralogy, M. The Man of Providence, dozens of thoughtful pages were devoted to the colonial war of Mussolini cum suis in Libya, which was brought to its knees in 1932. Thus, there is no reason to believe that the author intended to downplay this much larger, Ethiopian drama or suffered from amnesia. (6)

One possible explanation for this omission could be the Russian war of aggression against Ukraine initiated in February 2022 - with all its ongoing escalation. Did Scurati perhaps feel the need to sound the alarm and, with his book on ‘the last days of Europe’, urge the (still free) West to show the utmost urgency in providing military support to Ukraine's armed struggle for independence? After all, this was only getting off to a slow start in the early stages. Did Scurati perhaps want to warn Europe not to get stuck again in a half-hearted, disastrous mindset - lest the continent once again face its "last days”?


The Corriere della Sera's August 28, 2022 interview with Antonio Scurati, six months after the murderous Russian invasion, is instructive. In it he expressed that he ‘saw a strong symmetry [in] the staggering passivity of certain European liberal democracies’. He pointed to the imperialist invasion of countries under the guise of ‘liberation of minorities’. Adolf Hitler did that to Czechoslovakia and Poland, Vladimir Putin in turn came to 'liberate' Crimea, Georgia and Ukraine. In short, according to Scurati, Europe's last days are once again upon us if Europe does not more vigorously resist - this time Russian - aggression. To what extent this familiar parallel holds true is secondary; what matters is Scurati's reasoning as a possible explanation for the curious omission. Was de Milanese professor of literature perhaps in a hurry to publish, and so he was forced to delete the drama ‘Ethiopia’? 



 Sculpture of Mussolini in Adowa (Ethiopia).



Whatever may have been the motive behind this forgotten chapter, it remains a remarkable omission. Historian and Italy-specialist Aram Mattioli of the University of Luxzern, when asked, says: 'Erstaunlich ist es...dass in einem Werk dieses monumentalen Seitenumfang [ca. 1800 pages] ausgerechnet der von M. entfesselte Angriffskrieg gegen Äthiopien kaum eine Erwähnung wert befunden wird. Dieser Horrorkrieg war zentral in der Geschichte des faschistisches Regimes und M. der Hauptverantwortliche für dieses Inferno’ (email dated October 2, 2023) ['It is astonishing...that in a work of this monumental size (ca. 1800 pages) the war of aggression against Ethiopia unleashed by M. is hardly worth a mention. This horror war was central to the history of the fascist regime and M. was the main perpetrator of this inferno'.

It stands out all the more because Antonio Scurati has otherwise demonstrated a thorough research in slightly ironic and sensitive style given to few.



notes


1) Previous volumes: M. The Man of the Century (2019) and M. The Man of Providence (2021). The title is reminiscent of a book by Romanian diplomat Georgi Gafencu: The last days of Europe: a diplomatic journey in 1939, published after the war.

2) Not only Hitler showed great interest in Italian fascism. Someone like Winston Churchill also joined its admirers for longer than he later loved. See also the dutch study of Hans Geleijnse, Fascisme en de goede dictator. Oordelen en dwalingen van de Nederlandse pers (1920-1940) (2022) [Fascism and the good dictator. Judgments and errors of the Dutch press (1920 - 1940).


3) Galeazzo Ciano, Diary. 1937-1943 (1980; 1946). To the 1980 Italian edition, Edda, the beloved daughter of the Italian dictator, wrote that her husband's diaries were ‘absolutely authentic’ (...) ‘nothing has been changed or omitted’. That is not the case. It has been shown that Ciano tampered in a few places to diminish his own role in the fascist debacle. The consensus, however, is that the diaries nevertheless contain many valuable insights about top political figures and about international relations, particularly, of course, with Hitler Germany and his father-in-law Mussolini. Any kind of morality in Ciano's view of international politics one looks for in vain.


4) This March was commemorated last year. Murals appeared here and there. In Rome, a parade took place with flag display and all. A large banner could be seen bearing a portrait of the cruel dictator: '100 years later, the March continues' the banner read. Scurati's reaction: 'The authorities let it happen, while glorification of fascism is forbidden by law' (De Volkskrant, Dec. 29, 2022).


5) See Aram Mattioli, 'Entgrenzte Kriegsgewalt. Der italienische Giftgaseinsatz in Abyssinien 1935-1936' in: Vierteljahrshefte für Zeitgeschichte (VfZ) , 3/2003.


6) Someone who did suffer from severe 'amnesia' was the businessman and former prime minister Silvio Berlusconi, who died on June 12, 2023. During his life as a politician (1994 - 2013), he stated with regard to the Mussolini era that Italy was only derailed under the influence of Hitler, in the late 1930s (i.e., not under the influence of Mussolini). According to him, the Fascist dictatorship had been ‘gentle’ in character and the Duce had not killed anyone.

In doing so, he paved the way for a partial rehabilitation of Mussolini.

In an hour-and-a-half broadcast of the thoughtful Dutch podcast Betrouwbare Bronnen (Reliable Sources) (June 16, 2023 ) on Berlusconi's life, this aspect escaped the attention of the creators.


vrijdag 1 december 2023

 

Mussolini, Hitler en de laatste dagen van Europa, 1938-1940

Civis Mundi Digitaal #140

door Otto van de Haar

Bespreking van Antonio Scurati, M. De laatste dagen van Europa. Uitg. Podium, 2023 (M. Gli ultimi giorni dell'Europa, 2022)

 

Antonio Scurati (1969), hoogleraar literatuur en media in Milaan, heeft in dit derde deel over het tijdperk Mussolini opnieuw in een wervelende vertelstijl het stof van het verleden weggeblazen. Aan het eind van ieder hoofdstuk staan veelzeggende passages uit tijdsdocumenten afgedrukt: toespraken en privégesprekken van de Duce, dagboeken, zoals die van zijn schoonzoon en minister van Buitenlandse Zaken Galeazzo Ciano, de New York Times enhet destijds accommoderende Corriere della Sera. Dan zijn er nog de persoonlijke notities van tolken en journalisten die dicht bij het vuur zaten tijdens topontmoetingen tussen Adolf Hitler en Benito Mussolini, hun geheime briefwisselingen, transcripties van telefoongesprekken, verdragsteksten. Voorts memoires. 

Onder Scurati’s overige publicaties bevindt zich een biografische roman gewijd aan de beroemde, zeer getalenteerde uit Odessa afkomstige joodse intellectueel en anti-fascistische verzetsstrijder Leone Ginzburg. Hij bezweek in 1944 in Rome aan uitputting en marteling. Diens dramatische levensloop zal Scurati’s benadering van de Mussolini-era zeker beïnvloed hebben.  

 

 

Bordjes verhangen

Tijdens georkestreerde massa-bijeenkomsten in Rome en Berlijn met parades, fakkels en vaandels waren gloedvolle en pompeuze speeches te beluisteren waarin moeiteloos de geschiedenis ‘in eeuwen en millennia’ werd samengevat. Benito Mussolini en Adolf Hitler, twee voormalige luitenants uit het strijdgewoel van de Eerste Wereldoorlog, wekten de indruk van een harmonieus en strijdlustig duo, waarbij hun ‘nationale revoluties’ parallel liepen. Dat viel ook af te leiden uit het Verdrag van Vriendschap en Bondgenootschap dat de wereld inging als het ‘Stalen Pact’. (Ciano’s voorstel om dit verdrag broederlijk het ‘Bloedpact’ te noemen, vond geen doorgang). De ondertekening vond plaats op 22 mei 1939:

‘Het Italiaanse en het Duitse volk, onderling nauw verbonden door hun diep verwante levensopvattingen en de volledige solidariteit van hun belangen, zijn voornemens om ook in de toekomst aan elkaars zijde en met vereende krachten te handelen voor de veiligheid van hun levensruimte en voor het behoud van de vrede. Langs deze door de geschiedenis aangewezen weg willen Italië en Duitsland in een onrustige en in ontbinding verkerende wereld voldoen aan hun taak om de fundamenten van de Europese beschaving veilig te stellen’.

Scurati laat echter zien dat achter zwaarwichtige verdragsteksten en massale spektakelstukken een complexe relatie schuilging. De relatie tussen Italië en Duitsland kreeg in ‘de laatste dagen van Europa’ (1938-1940) haar fatale beslag en was al enigszins zichtbaar geweest toen beide landen zich ten gunste van Franco mengden in de Spaanse Burgeroorlog. Naarmate de tijd vorderde manifesteerde zich ook een verschuiving in de machtsverhouding ten gunste van Duitsland. Mussolini bood wel een paar keer ‘bondgenootschappelijk tegenspel’, waarover verderop.

De bezetting door de Wehrmacht van Tsjechoslowakije, het niet-aanvalspact tussen Hitler en  Stalin en de ‘met spijkers beslagen laarzen’ die optrokken naar Warschau sloeg bondgenoot Mussolini in het najaar van 1939 met gemengde gevoelens gade. Al liet hij natuurlijk niet na zijn machtige bondgenoot geluk te wensen met diens overweldigende (en jaloersmakende) successen. Dat was weleens anders geweest. In de jaren twintig had Mussolini zijn naam gevestigd als grondlegger en inspirator van het gewelddadig fascisme. En Hitler - toen nog in zijn kinderlaarsjes - had vol vervoering naar hem opgekeken en in hem onmiddellijk een ‘rolmodel’ gezien. (2) Het moet Mussolini dus extra gestoken hebben dat de bordjes inmiddels waren verhangen. Scurati citeert uit The New York Times Magazine dat op 30 oktober 1938 constateerde: ‘Nu is Hitler de meester, Mussolini de leerling’. Toen de Duce nog de dictatoriale bovenmeester was had hij zich meer dan eens laatdunkend uitgelaten over Hitler: ‘een imbeciel en een fanatieke charlatan’. Westerse regeringsleiders waren destijds om opportune redenen minder uitgesproken…

Tekenend voor de scheefgroei in de relatie was dat de Duce zelden van tevoren over op handen zijnde militaire operaties of politieke manoeuvres werd geïnformeerd. En als dat wel gebeurde dan als voldongen feit - bondgenootschappelijke verplichtingen ten spijt. Laat staan dat Mussolini enig aandeel in de besluitvorming werd gegund.

 

 

Crimineel kwartet: Ciano, Von Ribbentrop, Hitler, Mussolini

 

Joachim von Ribbentrop, Hitlers minister van Buitenlandse Zaken had nog in de lente van 1939 op dringend verzoek van de Italianen toegezegd op zijn vroegst in 1942 tot militaire operaties over te gaan. De Italiaanse strijdkrachten verkeerden namelijk in een tamelijk erbarmelijke staat en waren tot Mussolini’s leedwezen eenvoudig nog niet toegerust om serieus slag te leveren aan Hitlers zijde. Dat Italiaanse soldaten hun tanks vanwege de lichte bepantsering cynisch met ‘poederdozen’ of ‘sardienenblikjes’ vergeleken, mag een indicatie zijn. Von Ribbentrops belofte bleek geen klap voor te stellen. Die was weliswaar mondeling gedaan, maar een schriftelijke toezegging zou, naar goed totalitair gebruik, evenmin houvast hebben geboden.

Het autoritaire ego van Mussolini raakte ook uit zijn voegen toen hij een keer tijdens een tweeënhalf uur durende topontmoeting maar twintig minuten aan het woord kwam…de rest van de tijd werd gevuld door de Führer in een uitputtend relaas vol krijgskundige details. Hitler beschimpte vaak ‘praatgrage intellectuelen’ maar voor een anti-intellectueel kon het Duitse staatshoofd ook best lang van stof zijn. Over de opgedane krenkingen beklaagde de Duce zich naderhand tegenover schoonzoon Ciano, die alles ijverig samenvatte in zijn roemruchte dagboek. (3) Mussolini had het zichzelf onnodig lastig gemaakt door uit zelfoverschatting een tolk te weigeren, ervan uitgaande dat hij de Duitse taal tot in de puntjes beheerste. Dat was niet het geval, hoewel Mussolini over meer talenkennis beschikte dan eerste minister Daladier (Frankrijk) of zijn ambtsgenoot Chamberlain (Groot-Brittannië ) - om over Hitler (en Stalin) maar te zwijgen.

Het was dus niet zo dat Mussolini enig principieel bezwaar had tegen ‘oorlog’. Integendeel. Hij wilde uitstel, geen afstel. Oorlogkwam volgens hem voort uit de eigen fascistische doctrine en was onvermijdelijk om het Imperium Romanum te doen herleven. De Duce wilde dan ook deelnemen aan een grootschalige oorlog op het Europese continent, al was het alleen maar om bij een ‘na-oorlogse vredesconferentie’ een zo groot mogelijk deel van de buit in de wacht te slepen.Voorlopig verklaarde Mussolini zich als ‘non-belligerent’. Daar was in elk geval het woord ‘bellum’ in te herkennen, zij het dan nog met een prefix. Hij steunde Hitler, maar nog niet gewapenderhandDat gebeurde pas in juni 1940.

 

Duce’s ‘tegenspel’

De asymmetrische machtsverhouding sloot enig tegenspel van de kant van Mussolini niet uit. Om tijd te kopen verzocht hij eind augustus 1939 aan Hitler om de levering van noodzakelijke materialen en grondstoffen, zodat hij ‘in een toekomstig grootschalig Europees conflict’ zijn mannetje zou kunnen staan. ‘Onze inbreng kan… onverwijld zijn als Duitsland ons meteen de oorlogsmiddelen en grondstoffen levert om de strijd aan te gaan die de Fransen en de Engelsen overwegend tegen ons zullen richten…’ In een onderkoelde reactie vroeg Hitler wat hij zoal nodig dacht te hebben. Daarop zond Mussolini hem in ernst een ‘wensenlijst’ waarin hij beleefd verzocht om de levering van… totaal absurde hoeveelheden titanium, wolfraam, nikkel, tin, terpentijnolie, kalium-zouten, colofonium, rubber, tolueen, natriumnitraat, koper, staal, minerale oliën, steenkool en ook nog een flinke portie ‘molybdeen’, een hoegenaamd onbekende en onvindbare grondstof, aldus Scurati. Plus ‘onverwijlde toezending’ van 150 batterijen 90 mm en bijbehorende munitie ter bescherming van de cruciale industriefabrieken. Hiermee, zei Mussolini, kan ik de gewapende strijd twaalf maanden volhouden…

Hieraan kon Hitler uiteraard met geen mogelijkheid voldoen - en dat was precies de bedoeling. Scurati noemt dit tegenspel ‘de bluf van een vertwijfelde komediant’, maar spreekt tegelijkertijd over een ’vernedering’ voor de nazi-top. Hitler kookte van binnen, maar bleef beheerst en trok zich even terug in zijn werkkamer. Italië had hij nodig als zuidelijke rugdekking in het Middellandse Zeegebied, waar Groot-Brittannië actief was. Daarom had hij ook afgezien van aanspraken op het Italiaanse Alto Adige (Zuid-Tirol), waar veel Duits sprekende Oostenrijkers woonden. Hij kende dit vaak omstreden gebied definitief toe aan Mussolini. Dat was, het moet gezegd, een hele prestatie  voor een agressieve pan-germanist bij uitstek. Bij zijn bezoek aan Rome zei Hitler: ‘Welnu, na ongeveer tweeduizend jaar (!) verrijst heden de Romeinse staat door u, Benito Mussolini, uit tradities van lang geleden tot nieuw leven…Het is mijn onwankelbare wil en tevens mijn politiek testament aan het Duitse volk dat het de natuurlijke grens van de Alpen tussen ons als onschendbaar beschouwt’. Frankrijk, de Verenigde Staten, maar vooral Groot-Brittannië probeerden van hun kant tot in mei 1940 Mussolini juist los te weken uit zijn bondgenootschap met Hitler. Tevergeefs.

Een andere ‘tegenzet’ was de Italiaanse veldtocht tegen het krachteloze Albanië aan de overzijde van de Adriatische Zee. Het ‘protectoraat Albanië’ diende als springplank naar Griekenland. Deze militaire actie vond plaats drie weken na de - onaangekondigde - militaire bezetting van Tsjechoslowakije door Duitse troepen in maart 1939 en werd ondernomen zonder voorafgaand overleg met bondgenoot Duitsland. Nu doe ik ook eens iets buiten Hitler om, moet hij gedacht hebben. Overal in de wereld, zei hij, hadden ‘de grote democratieën’ protectoraten en koloniën gevestigd - dus waarom Italië eigenlijk niet? Hij was ervan overtuigd dat die Franse en Britse ‘krijtstreeppakken’ toch niet durfden in te grijpen…

Mussolini stapte ook uit zijn rol toen hij een vrijmoedige analyse ten beste gaf van de situatie in Europa onder meer inzake het beruchte niet-aanvalsverdrag tussen de Sovjet-Unie en Duitsland, het Molotov-Ribbentrop pact van augustus 1939. In eerdere jaren waren beide landen elkaars ideologische doodsvijanden geweest. Mussolini’s analyse is een van de vele documenten die Scurati bij zijn grondige onderzoek onder het stof vandaan heeft getoverd. ’Meester’ Hitler kreeg het schrijven op 5 januari 1940 op zijn bureau. Noordwest Europa was toen nog niet bezet. De zes jaar oudere Duce becommentarieerde het ‘duivelspact’ tegenover Hitler zo:

Führer,

(… ) ik, die als revolutionair geboren ben en mijn denken niet heb veranderd, ik zeg u dat u de principes van uw Revolutie niet permanent kunt opofferen aan de tactische eisen van een bepaald moment. U kunt niet afzien van de antisemitische en antibolsjewistische vlag, die u 20 jaar hebt laten wapperen en waarvoor vele kameraden van u zijn gestorven…Laat me geloven dat dit niet zal gebeuren. De oplossing van uw Lebensraum ligt in Rusland en niet elders…Tot 4 maanden geleden was Rusland wereldvijand nummer één: het kan niet vriend nummer één geworden zijn en is dat ook niet. Dit heeft de fascisten in Italië en misschien ook vele nationaalsocialisten in Duitsland diep geschokt. Op de dag dat we het bolsjewisme hebben uitgeschakeld, zijn we trouw gebleven aan onze twee Revoluties. Dan komen de grote democratieën aan de beurt (…)’.

Maar Hitler had een andere volgorde op het oog. In het voorjaar van 1940 viel hij eerst Noordwest Europa aan en pas een jaar later was het schrikbewind van de rode tsaar aan de beurt.

 

Demonstratie van Amerikaanse Italianen tegen Hitler en Mussolini in New York

Weerstand in eigen huis 

De gespannen vriendschapsrelatie met Hitler-Duitsland werd er voor Mussolini niet gemakkelijker op doordat verschillende exponenten van het regime ronduit afwijzend stonden tegenover Duitsers in het algemeen en de besnorde bovenbuurman in het bijzonder (net als Mussolini in het verleden). Zo typeerde de vermaarde dichter-dandy en oorlogsvliegenier Gabriele d’Annunzio Hitler terloops als ‘Attila de kladschilder’. Koning en paus hadden beiden ook zo hun bedenkingen. Pius XI kantte zich tegen die ‘heidense afgodendienaar’ en Victor Emanuel III hield hem voor een ‘psychiatrisch geval’.

Minister van Buitenlandse Zaken Ciano uitte ook bezwaren tegen samenwerking met Duitsland maar het bleef in feite beperkt tot een ‘zwierig salonverzet bij de thee’, aldus een van de vele treffende omschrijvingen van Scurati. Voor een breuk met zijn schoonvader deinsde hij terug. Het was voor hem ondenkbaar om een punt achter zijn luxe leventje te zetten dat zich afspeelde op golfbanen, in zijn watervliegtuigje dat hij heen en weer liet scheren langs de oevers van Capri of zittend aan de rand van kobaltblauwe zwembaden, steeds in de weer met ‘het verfijnen van zijn verleidingskunst’. Zijn huwelijk met Mussolini’s lievelingsdochter Edda - die zich net als haar echtgenoot niets gelegen liet liggen aan de kerkelijke gelofte - hield Ciano echter graag in stand want door een scheiding zou hij, naar eigen zeggen, ‘een verloren man’ zijn. Bovendien hoopte  Ciano dat hij zijn schoonvader als Duce zou opvolgen. De voornaamste fascistische tegenstander van het bondgenootschap met Hitler was de roemruchte oceaanvlieger Italo Balbo, een van de zeer weinigen die Mussolini durfde te tutoyeren.    

Hij was een van de aanvoerders geweest van de genadeloze knokploegen toen honderden partij-en vakbondskantoren, volkshuizen en coöperaties werden gesloopt of in de as gelegd. En hij had vooraan gelopen in de daarop volgende Mars op Rome in 1922.(3) Balbo was niet alleen fel anti-Duits (en meer op Groot-Brittannië georiënteerd), maar veroordeelde openlijk de laaghartige antisemitische wetgeving anno 1938. Ook na 1938 bleef hij contact onderhouden met zijn Joodse fascistische vriend, Renzo Ravenna, de door Mussolini uit zijn ambt getrapte burgermeester van Ferrara. Maar Balbo moest wel op zijn tellen passen.

Niemand van deze anti-Duitse critici nam het besluit om Mussolini werkelijk de wacht aan te zeggen. Verzet plegen was uiteraard geen optie; de ‘dissidenten’ zelf hadden ijverig meegeholpen om het verzet uit te schakelen, waarbij ze geen middel onbeproefd hadden gelaten. Tegenover schoonzoon Ciano liet de Duce zich ontvallen: ‘Als hij [Balbo] in het binnenland in troebel water denkt te kunnen vissen, moet hij weten dat ik iedereen tegen de muur kan zetten, niemand uitgezonderd’.

In april en mei 1940 werden Denemarken, Noorwegen en de Lage Landen door Hitler-Duitsland tot overgave gedwongen. In Italië waren Duitse filmjournaals te zien met onder andere het bombardement op Rotterdam dat een slachting veroorzaakte. Bijna achthonderd doden werden geteld. Tachtigduizend mensen raakten dakloos. Op diezelfde dag, 14 mei 1940, zei de Duce in een onderonsje met vriendin Claretta Petacci: ‘(…) Ja, ja, het spijt me voor de Hollanders, maar ze verdienen niet beter’. België en Holland waren namelijk ‘weerzinwekkend anglofiel’.

Toen de Wehrmacht in juni 1940 tot ieders verrassing in een bliksemsnelle opmars vanuit het noorden half Frankrijk onder de voet had gelopen, achtte Mussolini de tijd gekomen om zich manu militari in de strijd te mengen en opende de aanval op het zuidoosten van Frankrijk. Scurati eindigt zijn boek met de oorlogsspeech van de Duce, die hij ‘met beide duimen in de lederen ceintuur gestoken’ afstak op de 10de van die maand. Vanaf het balkon van het Palazzo Venezia in Rome schreeuwde Mussolini omringd door partijbonzen en in de zinderende hitte: ‘Strijders ter land, ter zee en in de lucht! Zwarthemden van de revolutie en de legioenen! Mannen en vrouwen van Italië, van het Keizerrijk [Ethiopië] en het Koninklijk Albanië! Hoor toe!…Een door het lot aangewezen uur slaat in ons vaderland…We betreden het strijdperk tegen de plutocratische, reactionaire democratieën…’. Op een van de spandoeken stond ‘Laat Frankrijk maar hoerig aan rotzooien, wij willen Nice en Savoye!’ Er klonk gejuich maar in een geheim rapport bestemd voor de algemene directie van openbare veiligheid, afdeling politieke politie, stond een opmerkelijk zinnetje: ‘Geen vrouw die heeft geapplaudisseerd’..

Diezelfde maand nog gaf Frankrijk onder leiding van Philippe Pétain zich over aan Duitsland en Italië.

 

Ethiopië 

Scurati gaf zijn boek de titel Mussolini. De laatste dagen van Europa. Maar de vraag is gewettigd waar‘de laatste dagen van Ethiopië’ zijn gebleven? Waarom heeft de auteur deze vernietigingsoorlog in de Hoorn van Afrika op enkele zinnetjes na, achterwege gelaten? Dit land mag dan buiten Europa liggen, het vormt wel een intrinsiek onderdeel van het gewelddadige Italiaanse fascisme. Honderdduizenden manschappen - voor een deel inheemse hulptroepen uit het aangrenzende Eritrea en Somaliland; landen die al bij Italië waren getrokken toen Mussolini nog moest leerde lopen - vielen gewapend met vlammenwerpers en machinegeweren het land binnen.

 

Mussolini met zijn zoons

 

Aan de luchtmacht, de Regia Aeronautica gaf Mussolini persoonlijk opdracht tot de inzet van gifgassen.Zijn zonen Bruno en Vittorio maakten deel uit van een eskader gevechtsvliegtuigen en wierpen gasbommen af op dorpen en steden. Bij thuiskomst lag er een zilveren medaille op hen te wachtenVittorio Mussolini, de oudste van de twee, ervoer de bombardementsvlucht naar eigen zeggen als een divertente - een verzetje. Galeazzo Ciano maakte zijn militair vliegbrevet eveneens te gelde. Staatshoofd keizer Haile Selassie had slechts de beschikking over een dozijn vliegtuigen en een handjevol piloten, van luchtdoelgeschut was nauwelijks sprake. Door deze oorlog betreurde Ethiopië verhoudingsgewijs evenveel doden als de zwaarst getroffen landen na afloop van de Eerste Wereldoorlog, met uitzondering van Servië. (5)

In het tweede deel van Scurati’s Mussolini-tetralogie, M. De man van de voorzienigheid werden tientallen doorwrochte pagina’s gewijd aan de koloniale oorlog van Mussolini cum suis in Libië, dat in 1932 op de knieën werd gedwongen. Er is dus geen reden om aan te nemen dat de auteur dit veel omvangrijkere, Ethiopische drama wilde bagatelliseren of leed aan amnesie. (6)

Een mogelijke verklaring voor deze omissie zou de in februari 2022 in gang gezette Russische aanvalsoorlog tegen Oekraïne kunnen zijn - met alle voortdurende escalatie. Voelde Scurati zich wellicht geroepen om de alarmbel te laten rinkelen en met zijn boek over ‘de laatste dagen van Europa’ het (nog vrije) Westen aan te sporen tot de grootst mogelijke urgentie in het bieden van militaire steun aan de gewapende onafhankelijkheidsstrijd van Oekraïne? Die kwam immers in de beginfase maar mondjesmaat op gang. Wilde Scurati Europa misschien waarschuwen dat zij niet  opnieuw moesten blijven steken in een halfslachtige, rampzalig gebleken mentaliteit  - opdat het continent niet nogmaals haar ‘laatste dagen’ tegemoet tegemoet zou gaan?

Het vraaggesprek dat de Corriere della Sera op 28 augustus 2022 met Antonio Scurati voerde, een half jaar na de moorddadige Russische inval, is instructief. Hierin gaf hij te kennen dat hij ‘een sterke symmetrie [zag] in de onthutsende passiviteit van bepaalde Europese liberale democratieën’. Hij wees op het imperialistische binnenvallen van landen onder het mom van ‘bevrijding van minderheden’. Adolf Hitler deed dat met Tsjechoslowakije en Polen, Vladimir Poetin kwam op zijn beurt de Krim, Georgië en Oekraïne ‘bevrijden’. Kort gezegd: de laatste dagen van Europa zijn volgens Scurati opnieuw aangebroken als Europa zich niet krachtiger teweer stelt tegen - ditmaal Russische - agressie. In hoeverre deze bekende parallel opgaat is secundair; het gaat om Scurati’s redenatie als mogelijke verklaring voor de curieuze weglating. Had der Milanese literatuurprofessor wellicht haast met zijn publicatie en heeft hij daarom het drama ‘Ethiopië’ noodgedwongen geschrapt?

Wat ook het motief achter dit vergeten hoofdstuk is geweest, het blijft een opmerkelijke omissie. Historicus en Italië-specialist Aram Mattioli van de Universiteit van Lüzern zegt hierover desgevraagd: ‘Erstaunlich ist es…dass in einem Werk dieses monumentalen Seitenumfang [ca. 1800 pagina’s] ausgerechnet der von M. entfesselte Angriffskrieg gegen Äthiopien kaum eine Erwähnung wert befunden wird. Dieser Horrorkrieg war zentral in der Geschichte des faschistisches Regimes und M. der Hauptverantwortliche für dieses Inferno’. (e-mail van 2 oktober 2023)

Het springt des te meer in het oog omdat Antonio Scurati voor het overige blijk heeft gegeven van een gedegen onderzoek in licht ironische en gevoelvolle stijl die weinigen gegeven is.

 

 

Noten

1) Eerdere delen: M. De zoon van de eeuw (2019) en M. De man van de voorzienigheid (2021). De titel doet denken aan een boek van de Roemeense diplomaat Georgi Gafencu: The last days of Europe: a diplomatic journey in 1939, dat na de oorlog werd uitgegeven.

2) Niet alleen Hitler toonde grote belangstelling voor het Italiaanse fascisme. Ook iemand als Winston Churchill schaarde zich, langer dan hem later lief was, onder de bewonderaars. Zie ook Hans Geleijnse, Fascisme en de goede dictator. Oordelen en dwalingen van de Nederlandse pers (1920 - 1940) (2022).

3) Galeazzo Ciano, Diary. 1937-1943 (1980; 1946). Bij de Italiaanse editie van 1980 schreef Edda, de geliefde dochter van de Italiaanse dictator, dat de dagboeken van haar man ‘absoluut authentiek’ waren (…) ‘niets is er veranderd of weggelaten’. Dat is niet geval. Aangetoond is dat Ciano op enkele plaatsen heeft zitten knoeien om zijn eigen rol in het fascistisch debacle te verkleinen. Er bestaat evenwel consensus over dat de dagboeken desondanks veel waardevolle inzichten bevatten over politieke topfiguren en over internationale betrekkingen, in het bijzonder uiteraard met Hitler-Duitsland en zijn schoonvader Mussolini. Enige vorm van moraliteit in Ciano’s kijk op de internationale politiek zoekt men tevergeefs.

4) Deze Mars werd vorig jaar herdacht. Her en der verschenen muurschilderingen. In Rome vond  een optocht plaats met vlagvertoon en al. Een groot spandoek was te zien met daarop een portret van de wrede dictator: ’100 jaar later, de Mars gaat door’ stond er op het doek. Scurati’s reactie: ‘De autoriteiten laten het gebeuren, terwijl verheerlijking van het fascisme bij wet verboden is’ (De Volkskrant, 29 december 2022).

5) Zie Aram Mattioli, ‘Entgrenzte Kriegsgewalt. Der italienische Giftgaseinsatz in Abessinien 1935-1936’ in: Vierteljahrshefte für Zeitgeschichte (VfZ) , 3/2003.

6) Iemand die wel met ernstig ‘geheugenverlies’ kampte, was de dit jaar overleden zakenman en oud-premier Silvio Berlusconi. Tijdens zijn leven als politicus (1994 - 2013) stelde hij met betrekking tot de Mussolini-era dat Italië pas ontspoord was onder invloed van… Hitler, eind jaren dertig (dus niet onder invloed van Mussolini). De fascistische dictatuur was volgens hem ‘zachtmoedig’ van karakter geweest en de Duce had niemand omgebracht.

Hiermee maakte hij de weg vrij voor een gedeeltelijke rehabilitatie van Mussolini.

In een anderhalf uur durende uitzending van de doorwrochte podcast Betrouwbare Bronnen (16 juni 2023 ) over het leven van Berlusconi is dit aspect aan de aandacht van de makers ontsnapt.

dinsdag 30 mei 2023

 


'Als deze oorlog nog lang duurt, blijft er niemand meer over.' Brieven van een frontsoldaat

Civis Mundi Digitaal #134

door Otto van de Haar

Bespreking van Mies Haage, Ik kan u niet vertellen wat de oorlog is. Brieven van een jonge frontsoldaat in de Eerste Wereldoorlog. Thomas Rap, 2022.

 

Eind vorig jaar verscheen een bijzonder boek met brieven die César Vincent, een jonge Franse frontsoldaat, tijdens de Eerste Wereldoorlog stuurde naar zijn familie in Crupies, een arm boerendorpje van nog geen honderd inwoners. Het ligt ten oosten van Montélimar, departement Drôme. (1) In 1917, een jaar voor het einde van de oorlog, werd hij door vijandelijk vuur dodelijk getroffen. Dat geeft deze oorlogsbrieven een extra emotionele lading. 

Oud-docente, vertaalster en redactrice Mies Haage bezat in Crupies een vakantiewoning en raakte als ‘dorpsgenoot’ in goed contact met de familie Vincent. Bij een glaasje landwijn kwam op zeker moment het gesprek op het bestaan van de bewuste correspondentie, die ergens in een schuur lag opgeslagen. Na lang aarzelen stemde de familie ermee in om deze brieven, ruim een eeuw na dato, aan de openbaarheid prijs te geven. 

Mies Haage is erin geslaagd om César Vincent en zijn getroffen familie een eerbetoon te geven. Meer dan tien jaar heeft ze samen met anderen gewerkt aan de ontcijfering, selectie, correctie, transcriptie en (historische) annotatie van de grote hoeveelheid brieven - César schreef bijna dagelijks - waarvan enkele soms onleesbaar waren geworden of aangevreten door kleine knaagdieren. De familie werd tijdens de werkzaamheden steeds op de hoogte gehouden.    

Dat eerst grote aarzeling bestond om toestemming te geven aan Mies Haage kwam doordat Césars moeder Eugénie, weduwe sinds 1909 en overleden in 1938, de familie uitdrukkelijk verboden had deze strikt persoonlijke brieven ooit in te zien. Waarom precies wordt niet helemaal duidelijk. Komt nog aan de orde.

Begin vorige eeuw had het Duitse Keizerrijk zich in allerlei opzichten ontwikkeld tot een grootmacht, met bijbehorende ambities. De gevestigde koloniale mogendheden Engeland en Frankrijk maar ook tsaristisch Rusland - dat steun verleende aan de Slavische volken op de Balkan en daar Oostenrijk-Hongarije en het Osmaanse Rijk op zijn weg vond - zagen het met argusogen aan. Frankrijk en Rusland besloten een pact van wederzijdse bijstand. Duitsland voelde zich omsingeld en stuurde aan op een militaire uitbraak. Om een oorlog op twee fronten te vermijden wilde het eerst Frankrijk snel op de knieën dwingen om vervolgens met de vrijgekomen troepen de logge Russische beer te verslaan. In 1914 was het zover. Duitse troepen drongen via Luxemburg en het neutrale België het noorden van Frankrijk binnen. Rusland kwam daarop zijn bondgenootschappelijke verplichtingen na en viel Duitsland aan in Oost-Pruisen. Daardoor zag Duitsland zich genoodzaakt een deel van zijn troepenmacht ter versterking naar het oosten te verplaatsen waardoor de Duitse druk op het front in Frankrijk en Vlaanderen afnam. 

De Blitzkrieg veranderde in een Sitzkrieg. Dit werd mede veroorzaakt doordat de Belgen onverwacht fel verzet boden en Frankrijk nu ook kon rekenen op Groot-Brittannië dat niet duldde dat Duitsland zich aan de overzijde van het Kanaal zou nestelen. Vanaf 1917 raakten ook de Verenigde Staten - na zelf met Duitse duikboten te zijn aangevallen - steeds meer bij de oorlog betrokken. Met hun gigantische leveringen van troepen en materieel droegen zij in hoge mate bij aan de Duitse nederlaag. Oostenrijk-Hongarije en het Ottomaanse Rijk waren de voornaamste steunpilaren van het Duitse Keizerrijk. 

Toen César Vincent - een jongen van christelijke huize - een oproep kreeg om zich te melden, nam hij dat bericht met een zekere berusting op. Als kersverse rekruut vertrok hij naar garnizoensstad Briançon waar hij werd getraind in marcheren en militaire theorie. Degene die de stof maar matig snapten, schrijft César, kregen de wind van voren. Oefeningen in schietvaardigheid verliepen evenmin voor iedereen rimpelloos. Sommigen raakten voortijdig gewond. 

Na de training werden de jongemannen ingedeeld in tactische eenheden om vervolgens, van het ene frontgebied naar het andere te worden gedirigeerd om de Duitsers te weerstaan en te verdrijven. Dit laatste had letterlijk veel voeten in de aarde want zoals we ook uit de oorlog in Oekraïne weten, voor een succesvolle aanval is een drie keer zo grote troepenconcentratie nodig als voor de verdediging van stellingen. Na eerst nog een tijd actief te zijn geweest als fietskoerier werd hij bij de voorste, dodelijke linies ingedeeld waar hij het machinegeweer bediende… op enkele tientallen meters van les Boches (de moffen). Dodelijke linies, want in de modderige loopgraven in het noorden van Frankrijk en Vlaanderen (waar het Britse expeditieleger de Belgen bijstond) regende het niet alleen pijpenstelen maar daalde onregelmatig ook een striemende regen met granaatscherven neer. 

Natuurlijk waren er ook rustiger en zonniger dagen aan het front en gelukkig voor César arriveerden in de loopgraaf zo af en toe door maman verzendklaar gemaakte pakketjes (maximaal 1 kilo) met lekkernijen. Op verzoek kwamen daar ook aanstekers, extra sokken, wat geld, een bivakmuts en…bestrijdingsmiddelen tegen ongedierte bij. Een enkele zending raakte ‘zoek’ of bleek onderweg geplunderd; dan bereikte alleen een wikkel de plaats van bestemming en ontbrak de Gruyère.

Het leeuwendeel van de driehonderd geselecteerde brieven - in totaal schreef César er twaalfhonderd (!) - was gericht aan zijn moeder en aan zus Marie. Dat was niet altijd makkelijk. Bij een krachtige ontploffing kon het wel gebeuren dat zijn inktpot omver viel en zijn briefje werd weggeblazen, schrijft hij. 

De hoeveelheid post vanuit geboortedorp Crupies daarentegen was tamelijk schaars ondanks dat César bleef aandringen op meer en langere brieven met dorpsnieuws. Het was zijn voornaamste troost, zijn connectie met het leven. Wat meegespeeld moet hebben was dat de achterblijvers, onder wie ook knecht Jean, na Césars vertrek overbelast waren en dus niet geneigd om bij het vallen van de avond nog eens uit te pakken met breedvoerige schrijfsels. Behalve Marie, had César nog twee jongere zusjes en een jonger broertje maar die waren niet in staat om veel bij te dragen aan de dagelijkse taken. In de loop van 1917 droogde de correspondentie van de kant van maman zelfs helemaal op en verliep deze verder via zus Marie.

Naarmate de oorlog zich voortsleepte vervloog Césars hoop op een spoedig einde die aanvankelijk leefde in brede kring. Op zeker moment betwijfelde hij zelfs of er überhaupt nog een einde aan de oorlog zou komen en in het verlengde hiervan merkte hij op: ‘Als deze oorlog nog lang duurt, blijft er niemand meer over’… 

Zo boud was die stelling niet. Frankrijk verloor 1,3 miljoen soldaten - prille twintigers vaak. Onder hen bevonden zich ook de vermisten: zij waren verpulverd. Daarnaast 3,5 miljoen gewonden en verminkten. Onder de slachtoffers bevonden zich ook relatief veel manschappen uit de Franse koloniën: Noord- en West-Afrika, Madagaskar en Indo-China. In totaal vochten ongeveer 600.000 gekoloniseerde manschappen ten behoeve van Frankrijk. Om de snel slinkende troepenmacht aan te vullen werden voorts misdadigers uit de gevangenissen gehaald. Dezelfde praktijken vonden toentertijd plaats in het keizerlijke Duitsland - en vandaag de dag volop in Rusland.

César gaf zelden expliciete informatie over de gruwelen ter plekke. Hij kon het blijkbaar niet over zijn hart verkrijgen om zijn moeder, een weduwe tenslotte, hierover gedetailleerd in te lichten. ‘U moet zich geen zorgen maken’, valt in menige brief liefdevol te lezen.

Maar de verschrikkingen hadden een kolossale invloed. Steeds vaker gaf hij blijk van neerslachtigheid, uitzichtloosheid, wanhoop. En een enkele keer een zenuwaanval, zoals in het derde oorlogsjaar.

De geallieerde overwinning kwam voor César Vincent zoals gezegd te laat. Op 30 september 1917 had hij nog in een opflakkering van optimisme, in de hoop op een weekje vrijaf aan Marie gevraagd: ‘Probeer er voor te zorgen dat mijn fiets in goede staat is, zodat ik tijdens mijn verlof een lange rit kan maken’. De maand erop was het afgelopen. Een bevel om een ‘strategisch gelegen heuveltop’ te bestormen zou hem fataal worden. De dagorder van Césars divisie vermeldde dat hij ‘opmerkelijke moed en buitengewone strijdlust’ had getoond. 

Door de brieven bladerend krijg je een meer gedifferentieerde indruk. Toen César in 1916 na een verblijf in een militair noodhospitaal ‘genezen’ werd verklaard en te verstaan kreeg opnieuw naar het helse slagveld te moeten, bracht dat vooruitzicht een zenuwcrisis teweeg.  

“Naar het front! Ik krijg mezelf niet getroost. Vertrekken naar het front waar ik zoveel van mijn arme kameraden heb zien vallen. Kameraden die zich opofferen bij Verdun waar ze vreselijke posities proberen te behouden. Ik ben erg ongelukkig, nooit ben ik zo verdrietig geweest als nu. Terugkeren naar die slachtpartij! Ach, alles, het maakt niet uit, ik zou me tot alles verlagen, maar terugkeren naar de strijd, te midden van lijken en van de dood, de honger, de dorst en de ergste morele martelingen moeten verduren, ik denk niet dat ik dat nog kan’. 

Dan volgt zijn uitroep van radeloosheid die door Mies Haage goed gekozen is als boektitel: Ik kan u niet uitleggen wat de oorlog is. En hij vervolgt: ‘Ik drink als ik de kans zie, om het verdriet te verdrinken dat zich van mij meester maakt. En ik huil, ik huil. Lieve maman, schrijf me, ik smeek het u, schrijf me toch een lange brief! Vertel me alles, troost me als u kunt. Uw brief zou me misschien goed doen en mijn verdriet kunnen wegnemen’.

Tegelijkertijd tonen zijn brieven dat hij geleidelijk aan kritische consequenties verbindt aan het oorlogsbedrijf. Bij de dood van Césars neef aan het front bijvoorbeeld spreekt hij de hoop uit dat God deze verschrikkelijke slachtpartij zal beteugelen die volgens hem plaatsvindt ‘voor het plezier van een paar hoogmoedige heren’. Zij zullen zich terdege moeten verantwoorden als ‘de dag des oordeels aanbreekt’. De envelop naar huize Vincent van 16 augustus 1917, kort voor zijn dood, bevat naast de brief zelfs de tekst van het roemruchte Chanson de Craonne. Craonne ligt 30 kilometer ten noordoosten van Reims; in deze streek vielen extreem veel doden door zinloze offensieven. Het was een protestlied dat gezongen werd ten tijde van het grootscheepse oproer binnen het Franse leger met passages als deze:

‘Het is voorbij, alles gegeven.

Deze oorlog kent geen einde.

Hier in Craonne, hier op dit veld,

worden wij ten slotte geveld.

Men stuurt ons zonder dank

naar de offerbank.

(…)

Ze zetten de bloemetjes buiten.

Maar niet wij en onze kornuiten.

Ze zouden niet meer moeten schuilen

maar zij aan zij met ons in de kuilen

hun rijkdom verdedigen. Wij hebben niks.

 

Ja, patsers, wijnvaten,

’t Is voor jullie dat wij verrekken.

Het is voorbij, want wij soldaten

gaan hier eindelijk vertrekken.

Jullie beurt om jullie konten

de loopgraaf in te wrikken.

Als jullie zo graag willen

mag je er hier in stikken.

 

De Franse auteur Michel Houellebecq, stelt in zijn dit jaar in het Nederlands verschenen romanz onder omhaal dat deze oorlog een ‘nog nooit vertoond niveau van absurditeit had bereikt en bovendien - door de zich opdringende vergelijking tussen het leed van de frontsoldaten in de loopgraven en de winsten van de jakhalzen in het achterland - van een tenhemelschreiende immoraliteit’. (2)

De muiterij kwam tot een climax na het zoveelste nodeloos bloedige en zinloze offensief waarbij de met veel bravoure aangekondigde overwinning uitbleef. Terzijde: de enkele jaren geleden overleden Frankrijk-expert bij uitstek, Henk Wesseling, heeft erop gewezen dat verscheidene Franse legeraanvoerders ervaring hadden opgedaan in Afrika en Azië maar dat hun ‘offensieve strijdwijze’ in de Eerste Wereldoorlog niet effectief bleek tegenover les Boches. (3) 

Na eerst ‘de ergste raddraaiers’ naar de gevreesde krijgsraad te hebben doorverwezen slaagde legerleider Philippe Pétain erin de muiterij te beëindigen. Soldaten werd voortaan veel vaker het vurig verlangde verlof verleend en de troepen werden ook vaker gerouleerd. 

Tot slot het familietaboe. Mies Haage meent dat het ingesteld werd omdat het maman ‘teveel pijn deed de brieven te lezen’. Dat is evident. Het echtpaar Vincent moet hun oudste zoon extra gekoesterd hebben. Ze hadden al drie eerdere kinderen verloren; twee heel jong aan difterie, het derde te vroeg geboren. César had als kind de tyfus overleefd, schrijft Haage. 

Maar je mag gerust aannemen dat de pijn werd versterkt door een knagend zelfverwijt. In de zomer van 1917 kwam César voor een week met verlof, denkend eindelijk even tot rust te komen. Maar ‘soldaatje César’ vergiste zich lelijk. Tot zijn verbijstering werd hem door maman en knecht Jean te verstaan gegeven de handen uit de mouwen te steken en niet op zijn lauweren te gaan rusten. Er deed zich zelfs een vechtpartij voor met Jean. Woedend verlaat hij voortijdig de boerderij. Terug in de linies probeert hij in een verontwaardigde brief aan zijn moeder op 15 juli 1917 aan het verstand te brengen waarvoor een weekje verlof eigenlijk bedoeld is: ‘We krijgen zeven dagen verlof, dagen waarin we omringd moeten worden met liefde, liefde die ons de ellende en het verdriet doet vergeten…’ Daarna volgden andere, op verzoening gerichte epistels. Maar tot een respons van moederszijde zou het niet meer komen.

Misschien dat moeders beslissing tot het ‘embargo’ mede tot stand kwam door een zekere beduchtheid voor eventuele gerechtelijke stappen. Vergeet niet dat het Chanson de Craonne een oproep was tot rebellie tegen de militaire autoriteiten. Deze omstreden ‘protestsong’ bleef tot 1974 verboden. (4) 

In zijn bestseller over Europa in de twintigste eeuw vraagt Geert Mak zich af: ‘Wanneer zal ooit de emotie van de Grote Oorlog doven? (…) ‘Ik doe een gok: de komende tien jaar’. (5) Dit was erg optimistisch gedacht. Door de huidige krijgsverrichtingen in Oekraïne is het verschijnsel (uitputtings) oorlog en de daarmee verweven (familie) drama’s weer dichtbij gekomen en klinken de echo’s van 1914 - 1918 krachtiger dan voorheen. De oorlogsbrieven van de op 23-jarige leeftijd doodgeschoten frontsoldaat César Vincent hebben vandaag een extra lading. 

De emotie van de Grote Oorlog is nog niet gedoofd.

 

Noten

1 Haage overleed een jaar voor publicatie. Haage’s dochter en schoonzoon hebben er de laatste hand aan gelegd. Behalve brieven bevat deze publicatie onder meer familiefoto’s, meegezonden krantenknipsels over het verloop van de oorlog en ansichtkaarten met stadsgezichten waarop ruïnes te zien zijn. 

De regionale Franse pers besteedde aandacht aan de brieven. Ze werden ook geplaatst op de website Comité Départemental de l’Historie de la guerre de 1914-1918. Haage hield lezingen in Frankrijk en Nederland en Césars brieven worden voorgelezen bij herdenkingen.

2. Michel Houellebecq, Vernietigen (2023; 2022), p. 547.

3. H.L. Wesseling, Frankrijk in oorlog, 1870 - 1962 (2006), p. 107.

4. In 1998, tachtig jaar na het einde van de Eerste Wereldoorlog, bepleitte toenmalig premier Lionel Jospin bij een officieel bezoek aan de gemeente Craonne de rehabilitatie van de ‘muiters’ die destijds weigerden aan de zelfmoordoffensieven deel te nemen en keurde de nodeloze executies van de weigeraars af. Het aantal ‘muiters’ wordt geschat op 35.000. President Jacques Chirac vond Jospins toespraak volstrekt ‘ongepast’. In 2014 zei president François Hollande (in het verlengde van Jospin): ‘Ik wil dat geen enkele Fransman die deelnam aan dat verschrikkelijke conflict vergeten wordt. Honderd jaar na dato moeten we het pijnlijke vraagstuk van de gefusilleerden benaderen in een sfeer van verzoening’. In de hele oorlogsperiode werden meer dan vijfhonderd ‘deserteurs’ en ‘muiters’ voor het vuurpeloton gebracht. Van een collectieve rehabilitatie kon geen sprake zijn. 

Behalve voor het Chanson de Craonne golden wel meer verbodsbepalingen. Stanley Kubricks beroemde film Paths of Glory (uit 1957) waarin zware kritiek op de Franse krijgsraad tijdens de Eerste Wereldoorlog centraal staat, mocht pas na de dood van Charles de Gaulle in 1970 vertoond worden. 

5. Geert Mak, In Europa. Reizen door de twintigste eeuw (2004), p. 146.