WINSTON CHURCHILL - without legend

Civis Mundi # 163 (november 2025)

Otto van de Haar

Dietmar Pieper, Churchill und die Deutschen. Eine besondere Beziehung (2024). Piper Publishing.

The world-famous British wartime prime minister Winston Churchill (1874-1965) was not only
courageous, pragmatic, democratic, and extremely strong-willed. He was also quick-tempered, conceited, very foul-mouthed, unpredictable, at times depressive and euphoric, martial, eager for fame for himself and ‘his’ British Empire, authoritarian and bursting with a desire for recognition. His much-praised ‘mercy’ towards the defeated enemy after two world wars was not unrelated to
strategic considerations.
He came from a wealthy aristocratic family; a distant ancestor was the famous
general and statesman John Churchill, in whose footsteps he wanted to follow. Little Winston had
a loveless childhood. On his father's side, he was cruelly dismissed as a nobody; Churchill's
pleading notes to his distant mother for attention and love, written from
a gloomy British boarding school where corporal punishment was difficult to avoid, are poignant.
Churchill showed less bravado towards the female sex, but he eventually managed to put his
shyness aside and win over Clementine Hozier - affectionately called ‘Clemmie’ by him -
and ask her to marry him. They remained together for the rest of their lives. Clementine
and Winston were very fond of each other and, in a way, bound to each other.
They had one son and four daughters.

Churchill died in 1965, sixty years ago, at the age of ninety. With a brief
interruption, he was represented in the House of Commons from 1900 onwards: among other things as Minister of the Navy (twice), War and Air Force, Colonies, and Home Affairs. He was
a member of the Conservative Party, but they only half trusted him, because in 1904 he had already left that party for the Liberal Party, only to return to the Conservatives twenty years later.
This was highly unusual at the time. He was considered too individualistic and
unpredictable. In the 1930s, he was therefore not offered a ministerial post and ended up
on the backbench. From here, he increasingly criticized his own Conservative government's
policy of appeasement towards Hitler's Germany.
During the Second World War, he held the key positions of Prime Minister and Minister of Defense
in the five-member War Cabinet. After the war, when Labour came to power, he remained
leader of the opposition for six years and served as Prime Minister for a final term from 1951 to 1955. After that—he was already approaching eighty—his influence declined rapidly.

It is a minor miracle that he lived to such an advanced age. Every hour, he would place his famous sturdy cigar between his strong-willed lips. It had become a symbolic attribute, somewhat
reminiscent of Margaret Thatcher's ever-present handbag.
Moreover, he was more or less under the influence for much of the day. In 1943, shortly after an
important meeting with Stalin and Roosevelt in Tehran, according to Pieper, Churchill had to stay in bed due to pneumonia. The private nurse on duty reported his ‘fluid intake’:

280 ml of champagne [breakfast],
almost 60 ml of brandy,
230 ml of orange juice,
and 230 ml of whiskey soda.

Klaus Mann, who was strongly attracted to Churchill's somewhat archaic-sounding, rhetorically clever war speeches, once had the opportunity to experience him up close. Upon seeing his ‘bulldog face reddened by alcohol’, the German writer was somewhat
disturbed.
For relaxation, Churchill occasionally painted not unworthy landscapes and
cityscapes and also practiced ‘wall building’, but the results of this
caused more than one smile.
When his busy schedule allowed, he spent long periods in his favorite part of southern France, where he continued his painting and sometimes visited a casino in Monte Carlo or Biarritz.
Long after the war, when he had become ‘the Greatest Briton of all time’, he went, writes Pieper, more than once aboard the superyacht of his great friend, the Greek shipping magnate
Aristotle ‘Ari’ Onassis, for a cruise on the Mediterranean and, on a few occasions, even
all the way to the Caribbean. Paintings could be admired throughout this yacht:
a Vermeer, a Gauguin, an El Greco and - a Churchill. This painting—a lovely forest stream—
which Ari had received as a gift from Winston, was in any case “real” and not a forgery.
Churchill was also an exceptionally prolific and compelling writer on major historical
events, in which he did not forget to include himself. His historical books and
war reporting did extremely well on the market and earned him considerable sums of money.
This was necessary because Churchill was constantly in financial difficulties due to his extravagance. 
In 1953, he received the Nobel Prize for Literature: 'For his mastery of historical and biographical
descriptions, as well as for his brilliant rhetoric in defending lofty human
values'.
However, his greatest passion lay in another area.


Ruthless warfare

Dietmar Pieper (Mainz, 1963) is a Germanist and works in the foreign affairs department of Der
Spiegel. In his analytical biography, he shows how much Churchill loved warfare. And that's
not all; he knew no mercy. In 1914, for example—when he was forty—the German
Empire invaded Belgium and France, prompting the United Kingdom to launch a counterattack. The Reich under Kaiser Wilhelm II had long been “searching for a new world order” with the necessary provocations and a robust Flottenbau, but London would not allow it. 'Britannia rules
the waves' – not Germany. At the outbreak of this (first) hegemonic war on the continent,
Churchill was overjoyed. The politician David Lloyd George, ten years his senior,
from the Liberal Party, to which Churchill had moved in 1904, aptly described his
warmongering, according to Pieper:

'Winston stormed into the room, beaming, with a happy face and a clear gaze'. Full of
enthusiasm, he wanted to send war telegrams to all corners of the globe. 'It was clear to
everyone that he was completely happy'.

Pieper draws a parallel here with Adolf Hitler, fifteen years his junior, who, in his own words, was
‘overwhelmed by a stormy enthusiasm’ in 1914. A year later, during a dinner party at
Chartwell, his country estate in Kent, Churchill even used the term ‘glorious, delicious war’. 
The First World War had only just ended when, as Minister of Defense, he initiated a
war against the Bolsheviks, who had brought about regime change in imperialist Russia in 1917
— with Germany as the main cause of the First World War.
Churchill wanted to strangle these ‘deadly poisonous snakes’ in the cradle, but after years of bitter civil war (1918-1920), the foreign intervention failed.
During World War II, when Hitler's defeat was already looming, Churchill, in a
conversation with Stalin, recalled ‘his’ British intervention with a surprising quip. He,
Churchill, actually deserved the highest order of the Red Army because he had learned that army to fight for his life at the time...
Earlier, at the end of the nineteenth century, as a second lieutenant and ‘embedded’
war correspondent on other continents, he had proven himself to be a true ‘warrior’.
Rebels who dared to attack the British rulers, such as in Sudan and Afghanistan,
were killed by the thousands without mercy using superior weapons. The Boers in South Africa—
who dared to defy the British Empire at the turn of the century—had to be dealt with
mercilessly if necessary. Churchill identified with the British Empire from an early age, and
that would remain the case. He was firmly convinced that the British race was superior and, on this basis had the right to world domination...


War Cabinet

In the 1930s, Churchill regularly warned in speech and writing about Hitler's Germany and
emphasized the need to bring defense capabilities up to standard. As mentioned, this put him
at odds with the government policy of his own Conservative Party, which was pursuing a policy of appeasement. Pieper casually points out that Churchill himself, as Minister of Finance in the 1920s, had significantly reduced defense spending.
With the occupation of the Low Countries in May 1940 and the invasion of France, which capitulated the following month, the deadly German threat off the coast of the United Kingdom could no longer be ignored, and pressure mounted to take drastic measures. Churchill—who had
become First Lord of the Admiralty again in 1939—took over the post of Prime Minister from the conciliatory Neville Chamberlain on May 10 at the request of King George VI. He then took the
lead in the War Cabinet he had formed. In addition to members of the Labour Party
(Clement Attlee, Arthur Greenwood), the appeasers from the Conservative Party also had seats. Apart from Chamberlain, that was Edward Halifax. Finally, the way seemed clear for Churchill's hard line of not giving an inch to the imperialism of Nazi Germany.


Curious step

Nevertheless, under pressure from the appeasers within the War Cabinet, the brand-new leader made a remarkable concession in the last week of May 1940.
He agreed, albeit with great reluctance, to Halifax's proposal to cautiously explore whether Mussolini—who at that point was still adhering to Italy's non-belligerent position—was willing to mediate a general peace settlement in Europe, i.e., including Hitler's Germany. The independence
of the British Empire had to be guaranteed in this imaginary constellation, although
Churchill added something else... ‘even if this were to be at the expense of some territory’.
By this he meant the British presence in Gibraltar, Malta, and Suez, among other places, which
Mussolini considered highly undesirable—in his view, the Mediterranean belonged
to Italy (mare nostrum). The condition, of course, was that Mussolini would not go to war against France and the United Kingdom. It was, in other words, an attempt to ‘buy off’ Mussolini.
Consideration was also given to returning former German colonies – which the country had
lost under the Treaty of Versailles (1919) and which had been divided among the
victors – to Germany. Churchill remained skeptical but also ambivalent. In that
last crucial week of May 1940, he believed that if Herr Hitler was willing to make peace on
the condition that Germany would regain its colonies and once again rule Central Europe, then it was worth discussing. But according to Churchill, it was extremely unlikely that Hitler would make such an offer.
Churchill's British feeler had to remain strictly secret, of course, because otherwise it would have a negative effect on public opinion and cause confusion about Churchill's reputation
as a fearless opponent of the policy of reconciliation with Hitler. But the
‘peace deal’ proved unviable. Churchill was proven right—but still.
The author points out that in his detailed, massively sold, and highly influential memoirs,
The Second World War, which were published in several volumes between 1948 and 1954,
this affair is nowhere to be found.
The fact that the situation in London had reached a critical point was also evident from the fact that in early July, Churchill gave permission to the British ambassador in Moscow, Stafford Cripps, to cautiously seek rapprochement with Stalin. In vain. The Russian dictator wished to stick to the
devil's pact with his ‘friend’ Hitler from 1939.
At the same time, Churchill continued to urge US President Roosevelt to intervene militarily. But the beleaguered kingdom would have to wait a while longer. Only after the Soviet Union and the United States entered the war in June and December 1941, respectively,
could Churchill breathe a sigh of relief. The United Kingdom was already receiving large quantities of American military equipment.


A major achievement

The dreaded German attack on the United Kingdom was not long in coming. The British
civilian population was ravaged by the brutal German air terror of Commander-in-Chief
Hermann Göring. Earlier, civilians in Warsaw and Rotterdam had already been horrifically
introduced to the Luftwaffe. But after a fierce battle, German fighter planes and bombers failed
to take out the Royal Air Force and demoralize the population.
Operation Sea Lion, the planned German invasion of the British mainland, never materialized.
Throughout the war, Churchill also managed to inspire the population outside the United Kingdom with determined speeches to persevere and believe in final victory. Churchill played a crucial role, particularly during the early stages when the island stood alone.
In scathing terms, he tore to shreds the aggressive and
pernicious policies of Hitler and - now also - Mussolini, who shortly after the successful German invasion of France in June 1940, dared to invade the country from the south-west.
The despicable dictators of Germany and Italy had set their sights on Western
civilization and freedom, and Churchill refused to accept this. Pieper expresses his
deepest gratitude that, thanks in part to Churchill, aggressive Germany was (ultimately)
crushed. That was and remains a major achievement.
However, Churchill's concept of ‘freedom’ had limited meaning for him, Pieper concludes, because it did not apply to the British colony of India, for example. While some members of parliament cautiously outlined a roadmap towards the British Commonwealth, 'the Greatest Briton of all time' systematically refused to even consider India's independence. When
1943-1944, a famine broke out in Bengal, causing more than 1.5 million deaths,
he remained indifferent. In Boris Johnson's otherwise readable biography, The Churchill
Factor (2015), one searches in vain for any mention of this catastrophe.
In addition to India, Pieper could also have mentioned the dramatic events in the British colony of Kenya. During Churchill's post-war premiership (1951-1955), an uprising broke out among the
Mau Mau: tens of thousands were killed or wounded. Hundreds of thousands of Kenyans
underwent a ‘transfer’.


Judgmental ability

How can we explain that Churchill, with his much-praised pleas in the 1930s for
increasing British armament, found so little support for so long?
This was due in large part to the humiliating military fiasco during the battle on the Gallipoli peninsula Gallipoli in 1915 on the Turkish coast (that country fought on the side of Germany), which was still fresh in the minds of his political opponents. In this failed attempt to advance on
Constantinople, more than 200,000 Allied troops - from the United
Kingdom, Australia, France, New Zealand, and India—were “put out of action” by the Turks.
As the responsible commander-in-chief of the Admiralty, he was promptly dismissed.
Churchill, too, would remember this extremely painful debacle for the rest of his life. When, long after World War II, once again took a cruise on Aristotle Onassis' luxury yacht, which
also passed along the Turkish coast, it was planned during the night hours for his sake, just to be sure.
There was therefore considerable doubt about his judgment. Furthermore, Churchill’s 
recalcitrant behavior regarding India's independence was held against him. And also:
was Churchill not too eager when it came to waging war?
In addition, many conservatives believed that the real danger lay not in Berlin, but
in Moscow. This was not such a foolish idea, because Stalin's domestic regime was clearly more murderous than Hitler's well into the 1930s.
However, in terms of foreign policy, revanchist, aggressively expanding Germany was at that
time the central European problem for both London and Moscow. And throughout the 1930s, both states were engaged in compromises designed to keep that poisonous German potato at bay
and, if possible, roll it in the opposite direction.


Rather ambivalent

Churchill's attitude toward Hitler's Germany contrasted favorably with that of most other conservative Members of Parliament, and he ultimately emerged as the most suitable candidate. However, that did not mean that his attitude was consistent, as legend would have it. In addition to sharp criticism, he was also capable of admiration for Germany and the Führer well into the interwar period.
It is to Pieper's credit that he also examined this relatively unknown issue. In his 1937 book Great Contemporaries, he wished to give Hitler the benefit of the doubt: (...)
'We cannot say whether Hitler will be the man who will one day unleash a new war on the world,
 in which civilization will be irretrievably destroyed, or whether he will be remembered in
history as the man who restored honor and peace in the spirit of the great
German people. and, calm, helpful, and strong, brought them back to the forefront of the
European family circle'. And also: 'Those who have met Herr Hitler personally in an official
capacity or in a more private context have encountered an extremely competent, cool-headed, well-informed official with a pleasant manner and a disarming smile, and few have failed to be
impressed by his strong personal influence'.
Pieper also looked at the Evening Standard from the same year, 1937. Churchill: 'You don't have to like Hitler's system to admire his patriotic achievements." Should the
UK ever be subjugated as Germany was in 1918, Churchill wanted a man of
Hitler's stature "to give us courage again and restore us to our rightful place
among the nations." As late as February 1938, Churchill believed in his contribution “It's not over yet” in the same magazine that no one could predict the future, the course of events in Germany:
"The German army, under its iron discipline, may retain the spirit of freedom and tolerance.”
According to Pieper, there was only one man whom Churchill despised and hated to the core at that time. It was not Hitler, but Mahatma Gandhi, who was striving for independence through peaceful mass action.
What Churchill said about this rebellious colony and its leader is of the lowest order. A crudeness that, as far as the Western world is concerned, is most reminiscent of the unvarnished expressions of the current American president (“shit-hole countries,” et cetera). But, to be fair, Indian soldiers who were willing to join the Allied ranks received a pat on the head after the war.
In his war memoirs, Churchill made it seem, according to Pieper, as if he had foreseen it all
with razor-sharp clarity from the beginning. He had been the “voice crying in the wilderness,” but what he had been ‘crying’ well into the 1930s was in reality rather ambiguous. And according to Pieper, the idea that there could have been such a thing as the ‘destiny’ of ‘a chosen one’ is a legend spread by Churchill himself. According to Pieper, the power with which this legend lives on is clearly evident in the subtitle of Andrew Roberts' 2018 biography of Churchill: Walking with Destiny...


Ruthless

In order to bring hostile, aggressive Germany to its knees during the First World War,
Churchill stopped at nothing, not even the infamous naval blockade. His goal was, in his
own words, 'to subjugate the entire [German] population—men, women, and children, old and young, wounded and healthy—through starvation' .
But after the Reichskriegsflagge was lowered at the end of 1918, Churchill believed that Germany should be allowed to rejoin the ‘European family circle’. He proposed sending a series of ships carrying food to starving Germany. Not primarily out of forgiveness or
mercy, according to Pieper. But in line with a tried and tested British principle, it was to restore the disturbed balance of power after the war: although an overly powerful Germany had been prevented, an overly weak Germany was also dangerous. Churchill could also be pragmatic.
During the Second World War, Churchill's ruthlessness reached new heights. The
British and, from 1942, also the American air forces carried out day and night
bombing raids on Germany, often deliberately targeting civilian
objectives in addition to military ones.
Stalin—who suggested that the British were deliberately delaying the promised “second front” in the west—was somewhat reassured by Churchill: “We will show no mercy.”
(...) “If necessary, we will destroy almost every house in every German city”. According to the
protocol seen by Pieper, Stalin smiled and replied: ‘That wouldn't be bad’. To his
satisfaction, he received photo albums from the Allies showing images of cities shot to rubble,
the so-called dehousing. The number of civilian casualties ran into the
hundreds of thousands.
After the war, Churchill justified his actions by arguing that Germany had started
with “the repulsive method of aerial bombardment of open cities.” As if
that justified all disproportionate means. To a certain extent, it is
reminiscent of the policy of Prime Minister Benjamin Netanyahu—an admirer of Churchill—
with his relentless bombing of the “liberation organization” Hamas, of children, of
babies, and the deliberate and collective starvation of Palestinians in response to the
massacre of Israeli civilians by Hamas on October 7, 2023.
That the morale of the German population would be broken and the war shortened as a result remains highly doubtful, says Pieper. After all, that did not happen in the United Kingdom.


Bomb terror

On November 30, 1964, Churchill celebrated his 90th birthday. But barely two months after
the festivities, on January 24, 1965, he died and the United Kingdom was plunged into mourning.
In Germany, the mood was much less unanimous. Admittedly, the then Federal President Heinrich Lübke stated in his congratulatory telegram on the occasion of Churchill's birthday:
'On your birthday, the entire [!] German people remember you with sincere admiration'. But a
visit by Pieper to the Federal Archives in Koblenz provides an insight into the letters preserved there, which paint a different picture.
A younger letter writer from Hanover responded by saying that the British
bombings had caused "hundreds of thousands of German children, women, and elderly people to
die in terrible agony or be maimed for the rest of their sad lives"
(...) 'Do you mean that the war crimes of the British Prime Minister can be justified by
the barbaric acts of the German war leaders?'
At Churchill's funeral, which was watched by some 300 million people worldwide,
the government in the then capital Bonn decided to fly flags at half-mast
on government buildings. Again, there were civil protests. A survivor from the heavily
affected Pforzheim (between Karlsruhe and Stuttgart) wrote: 'This man was recently the initiator
of the bombing of Germany. I myself lost five family members'. The honor bestowed on Churchill with these Halbmastbeflaggung was nothing but disrespect for our
dead. Pieper also refers to the vice-chairman of the CDU from Bremen. He was
approached from various sides about the incomprehensible fact 'that the very man who, as the
initiator of the unlimited bombing terror against the civilian population, brought unspeakable suffering upon our people... is to be honored in Germany'.
Churchill not only loved waging war, he was also very quick to initiate
total destruction operations - civilian targets were no afterthought.
In 1945-1946, several trials organized by the Allied victors took place in Nuremberg against Nazi leaders. It is telling that the Nazi leadership was tried for many crimes, but not for the German aerial terror against the civilian populations of Warsaw, Rotterdam, London, and other cities. Hermann Goering, commander-in-chief of the Luftwaffe, was not questioned about this. On the “advice” of the British Foreign Office, Pieper writes, the terror bombings of civilians were removed from the list of charges. President Truman, who succeeded Roosevelt in 1945, gave
chief prosecutor Robert Jackson similar instructions. In other words: we must
be careful or we will end up in the dock ourselves.
The author considers it highly unlikely that the Allied bombings shortened the war. After all, the British population had not succumbed, quite the contrary.
With regard to the British terror bombings of Nazi Germany, Pieper concludes that 'after the
war, it would not have been difficult for impartial prosecutors, if they had wanted to prosecute the
bombings, to also put Churchill in the dock as a war criminal. There would have been sufficient evidence and legal grounds for a trial’.
Whether many Britons would be inclined to endorse this statement is highly questionable.

Dietmar Pieper has identified various legends surrounding Winston Churchill, critically examined them, and skillfully neutralized them. Unlike British Churchill biographers such as Boris Johnson and Andrew Roberts, this biography does not suffer from over-identification.
Pieper proved capable of working with more distance, which yielded a result that was as refreshing as it was surprising. This created something that British diplomacy has always been so fond of: balance of power. Admittedly, not at the inter-state level on the European continent, but in the field of Churchill historiography in the United Kingdom.

 

Winston Churchill - zonder legende

Civis Mundi Digitaal #163

door Otto van de Haar

Bespreking van Dietmar Pieper, Churchill und die Deutschen. Eine besondere Beziehung. Uitgeverij Piper, 2024.

 

De wereldberoemde Britse oorlogspremier Winston Churchill (1874-1965) was niet alleen maar moedig, pragmatisch, democratisch en uitermate wilskrachtig. Hij was ook opvliegend, verwaand, zeer grof in de mond, onberekenbaar, bij vlagen depressief en euforisch, martiaal, belust op roem voor zichzelf en ‘zijn’ British Empire, autoritair en uitpuilend van geldingsdrang. Zijn veel bezongen ‘barmhartigheid’ jegens de verslagen vijand na twee wereldoorlogen stond niet los van strategische overwegingen.

Hij was afkomstig uit een steenrijk aristocraten geslacht; een verre voorvader was de beroemde veldheer en staatsman John Churchill in wiens voetsporen hij wilde treden. De kleine Winston had een liefdeloze jeugd. Van vaderszijde werd hij wreed weggezet als een nobody; aandoenlijk zijn Churchills smeekbriefjes aan zijn afstandelijke moeder om aandacht en liefde, geschreven vanuit een naargeestige Britse kostschool, waar lijfstraffen maar moeilijk te ontlopen vielen.

Tegenover het vrouwelijk geslacht vertoonde Churchill minder bravoure, maar hij wist tenslotte zijn verlegenheid opzij te zetten en Clementine Hozier - door hem liefkozend ‘Clemmie’ genoemd - voor zich te winnen en haar ten huwelijk te vragen. Hun leven lang bleven ze bij elkaar. Clementine en Winston waren bijzonder op elkaar gesteld en op een bepaalde manier aan elkaar gewaagd. Ze kregen een zoon en vier dochters.

Churchill overleed in 1965, zestig jaar geleden, op negentigjarige leeftijd. Met een korte onderbreking was hij vanaf 1900 vertegenwoordigd in het House of Commons: onder meer als minister van Marine (twee keer), Oorlog en Luchtmacht, Koloniën en Binnenlandse Zaken. Hij was lid van de Conservative Party maar deze vertrouwde hem maar half, want al in 1904 had hij die partij ingeruild voor de Liberal Party om twintig jaar later doodleuk weer bij de conservatieven aan te kloppen. Dat was hoogst ongebruikelijk voor die tijd. Men vond hem te individualistisch en onberekenbaar. In de jaren dertig werd hem daarom geen ministerspost aangeboden en kwam hij op de backbench terecht. Vanuit de ‘achterbank’ hekelde hij in toenemende mate de verzoeningspolitiek tegenover Hitler-Duitsland van zijn eigen conservatieve regering.

Tijdens de Tweede Wereldoorlog vervulde hij de centrale functies van premier en defensieminister binnen het vijfkoppige Oorlogskabinet. Na de oorlog, toen Labour aan de macht kwam was hij nog zes jaar oppositieleider en van 1951 tot 1955 een laatste keer premier. Daarna - hij liep al tegen de tachtig - nam zijn invloed snel af. 

Het is een klein wonder dat hij zo oud heeft kunnen worden. Elk uur stak hij de bekende stevige sigaar tussen zijn wilskrachtige lippen. Het is een symbolisch attribuut geworden dat een beetje doet denken aan de eeuwige handtas van Margaret Thatcher.

Bovendien was hij een groot deel van de dag meer of minder onder invloed. In 1943, kort na een belangrijk overleg met Stalin en Roosevelt in Teheran, aldus Pieper, moest Churchill het bed houden wegens een longontsteking. Privé-zuster van dienst rapporteerde de ‘vloeistof-inname’:

280 ml champagne [ontbijt],

bijna 60 ml brandy,

230 ml sinaasappelsap

230 ml whisky soda.

Klaus Mann, zoon van Thomas, die zich sterk voelde aangetrokken tot Churchills wat archaïsch klinkende, retorisch knappe oorlogsspeeches, mocht hem een keer van dichtbij meemaken. Bij het zien van het ‘van de alcohol rood aangelopen bulldoggengezicht’, was de Duitse literator wel wat ontdaan.

Ter ontspanning schilderde Churchill af en toe niet onverdienstelijke landschappen en stadsgezichten en beoefende daarnaast het ‘muurtjes metselen’, maar de resultaten daarvan werkten voornamelijk op de lachspieren.    

Als het vele werk het toeliet, bracht hij langere periodes door in zijn favoriete Zuid-Frankrijk waar hij zijn schilderkunsten voortzette en soms in Monte Carlo of Biarritz een casino binnenwandelde. Ver na de oorlog toen hij ‘de Grootste Brit aller tijden’ was geworden ging hij, schrijft Pieper, meer dan eens aan boord van het superjacht van zijn grote vriend, de Griekse scheepsmagnaat Aristoteles ‘Ari’ Onassis voor een cruise op de Middellandse Zee en een enkele keer zelfs helemaal naar de Caribische wateren. Op dit jacht waren verspreid schilderijen te bewonderen: een Vermeer, een Gauguin, een El Greco en - een Churchill. Dit schilderij - een lieflijk bosbeekje - dat Ari van Winston cadeau had gekregen, was in ieder geval ‘echt’, en geen vervalsing.

Churchill was ook een buitengewoon productief en meeslepend schrijver over grote historische gebeurtenissen waarin hij zichzelf niet vergat. Zijn historisch getinte boeken en oorlogsverslaggeving deden het voortreffelijk op de markt en leverden hem aanzienlijke bedragen op. Dat moest ook wel want Churchill zat vanwege spilzucht voortdurend in geldnood. In 1953 ontving hij de Nobelprijs voor Literatuur: ‘Voor zijn meesterschap van historische en biografische beschrijvingen alsmede voor zijn briljante retoriek in het verdedigen van verheven menselijke waarden’.

Zijn grootste liefhebberij bevond zich echter op een ander vlak.

Meedogenloos oorlog voeren

Dietmar Pieper (Mainz, 1963) is germanist en werkzaam op de afdeling buitenland van Der Spiegel. In zijn analytische biografie toont hij aan hoezeer Churchill hield van oorlog voeren. En dat niet alleen; hij kende geen genade. In 1914 bijvoorbeeld - hij was toen veertig - viel het Duitse Keizerrijk België en Frankrijk binnen waarop het Verenigd Koninkrijk de tegenaanval inzette. Het Reich onder Kaiser Wilhelm II was al langer met de nodige provocaties en een robuuste Flottenbau ‘op zoek naar een nieuwe wereldorde’, maar Londen stond dat niet toe. ‘Britannia rules the waves’ - not Germany. Bij het uitbreken van deze (eerste) hegemoniale oorlog op het continent kon Churchill zijn geluk eenvoudigweg niet op. De tien jaar oudere politicus David Lloyd George van de Liberal Party, waar Churchill in 1904 naartoe was verhuisd, bracht, aldus Pieper, diens oorlogszucht treffend onder woorden:

‘Winston stormde de kamer binnen, stralend, met een blij gezicht en met heldere blik’. Vol enthousiasme wilde hij naar alle windstreken oorlogstelegrammen versturen. ‘Het was voor iedereen duidelijk dat hij volkomen gelukkig was’.

Pieper trekt hier een parallel met de vijftien jaar jongere Adolf Hitler, die naar eigen zeggen in 1914 werd ’overweldigd door een stormachtige begeestering’. Een jaar later tijdens een dinertje in Chartwell, zijn buitenverblijf in Kent, liet Churchill zelfs de term ‘glorious, delicious war’ vallen.(1)

De Eerste Wereldoorlog was nog maar net voorbij of hij initieerde als minister van Defensie een oorlog tegen de bolsjewieken, die in 1917 een regime change hadden doorgevoerd in het imperialistische Rusland - met Duitsland als belangrijkste veroorzaker van de Eerste Wereldoorlog. Churchill wilde deze ‘dodelijke gifslangen’ wurgen in de wieg, maar na jaren van bittere burgeroorlog (1918-1920) mislukte de buitenlandse interventie.

Tijdens de Tweede Wereldoorlog toen Hitlers nederlaag zich al aftekende, bracht Churchill in een gesprek met Stalin nog een verrassende kwinkslag over ‘zijn’ Britse interventie in herinnering. Hij, Churchill, verdiende eigenlijk de hoogste orde van het Rode Leger omdat hij het destijds op leven en dood had leren vechten…

Eerder al, eind negentiende eeuw, had hij zich als tweede luitenant en als ‘embedded’ oorlogscorrespondent op andere continenten doen gelden als een waarachtig ‘warrior’. Opstandelingen die waagden de Britse heersers aan te vallen, zoals in Soedan en in Afghanistan, werden met superieure wapens zonder pardon bij duizenden gedood. De Boeren in Zuid-Afrika - die het Britse imperium rond de vorige eeuwwisseling durfden te tarten  - moesten zonodig genadeloos worden aangepakt. Churchill vereenzelvigde zich al vroeg met het Britse imperium en dat zou zo blijven. Het Britse ras was naar zijn vaste overtuiging superieur en had op basis hiervan het recht op wereldheerschappij…

 

Oorlogskabinet

Churchill waarschuwde in de jaren dertig in woord en geschrift regelmatig voor Hitler-Duitsland en beklemtoonde de noodzaak om de defensiecapaciteit op peil te brengen. Zoals gezegd ging hij hiermee in tegen het regeringsbeleid van zijn eigen Conservative Party die de appeasement politiek ten uitvoer bracht. Pieper wijst er terloops op dat Churchill zelf in de jaren twintig als minster van Financiën de defensie-uitgaven flink had teruggeschroefd.

Met de bezetting van de Lage Landen in mei 1940 en de invasie in Frankrijk dat de maand erop capituleerde, kon het dodelijke Duitse gevaar voor de kust van het Verenigd Koninkrijk niet langer genegeerd worden en steeg de druk om drastische maatregelen te nemen. Churchill - die in 1939 opnieuw minister van Marine was geworden - nam op 10 mei op verzoek van koning George VI de taak van premier over van de verzoeningsgezinde Neville Chamberlain. Vervolgens nam hij de leiding in het door hem gevormde Oorlogskabinet. Hierin hadden naast leden van de Labour Party  (Clement Attlee, Arthur Greenwood) ook de appeasers uit de Conservative Party zitting.BehalveChamberlain was dat Edward Halifax. Eindelijk leek de weg vrij voor Churchills harde lijn om geen duimbreed te wijken voor het imperialisme van Nazi-Duitsland.

 

Curieuze stap

Toch deed de kersverse leider in de laatste week van mei 1940 onder de druk van de appeasers binnen het Oorlogskabinet een opmerkelijke concessie. Hij ging, weliswaar met grote tegenzin, akkoord met Halifax’ voorstel om voorzichtig na te gaan of Mussolini - die op dat moment nog bleef vasthouden aan de non-belligerente positie van Italië - wilde bemiddelen voor een algemene vredesregeling in Europees verband, dat wil zeggen inclusief Hitler-Duitsland. De zelfstandigheid van het Britse imperium moest in deze denkbeeldige constellatie gegarandeerd worden, hoewel Churchill er toch nog iets aan toevoegde…’ook al zou dit ten koste gaan van enig grondgebied’. Hiermee doelde hij op de Britse aanwezigheid in onder meer Gibraltar, Malta en Suez die Mussolini beschouwde als hoogst ongewenst - de Middellandse Zee behoorde volgens hem toe aan Italië (mare nostrum). Voorwaarde was uiteraard wel dat Mussolini niet tegen Frankrijk en het Verenigd Koninkrijk ten strijde zou trekken. Een poging dus om Mussolini ‘af te kopen’.

Tevens werd in overweging genomen om voormalige Duitse koloniën - die het land was kwijtgeraakt bij de Vrede van Versailles (1919) en die onderling verdeeld waren onder de overwinnaars - terug te geven aan Duitsland. Churchill bleef sceptisch maar ook ambivalent. In die laatste cruciale meimaand van 1940 meende hij dat als Herr Hitler bereid was vrede te sluiten op voorwaarde dat Duitsland zijn koloniën terug zou krijgen en weer de baas zou spelen in Midden-Europa, dan viel daarover te praten. Maar volgens Churchill was het uiterst onwaarschijnlijk dat Hitler een dergelijk aanbod zou doen. 

De Britse feeler moest van Churchill uiteraard strikt geheim blijven, want anders zou dit een negatieve uitwerking hebben op de publieke opinie en verwarring stichten over Churchills reputatie als onverschrokken tegenstander van de verzoeningspolitiek ten opzichte van Hitler. Maar de ‘vredesdeal’ bleek niet levensvatbaar. Churchill kreeg het gelijk aan zijn zijde - maar toch. 

De auteur wijst erop dat in zijn gedetailleerde, massaal verkochte en zeer invloedrijke memoires, The Second World War die in verschillende delen tussen 1948 en 1954 in de openbaarheid kwamen, deze affaire onvindbaar is.

Dat de nood in London ten top was gestegen bleek eveneens uit het feit dat Churchill begin juli toestemming gaf aan de Britse ambassadeur in Moskou, Stafford Cripps, om voorzichtig toenadering tot Stalin te zoeken. Tevergeefs. De Russische dictator wenste zich te houden aan het duivelspact met zijn ‘vriend’ Hitler uit 1939.

Tegelijkertijd bleef Churchill de Amerikaanse president Roosevelt steeds dringender verzoeken om militair in te grijpen. Maar daar moest het benarde koninkrijk nog wel even op wachten. Pas nadat de Sovjet-Unie en de Verenigde Staten in respectievelijk juni en december 1941 in de oorlog werden betrokken, kon Churchill weer enigszins opgelucht ademhalen. Het Verenigd Koninkrijk ontving overigens al wel forse hoeveelheden Amerikaans militair materieel.

 

Prestatie van groot formaat

De gevreesde Duitse aanval op het Verenigd Koninkrijk liet niet lang op zich wachten. De Britse burgerbevolking werd geteisterd door de wrede Duitse luchtterreur van opperbevelhebber Hermann Göring. Eerder al hadden burgers van Warschau en Rotterdam op gruwelijke wijze kennis gemaakt met de Luftwaffe. Maar Duitse jachtvliegtuigen en bommenwerpers slaagden er na een verbeten strijd niet in de Royal Air Force uit te schakelen en de bevolking te demoraliseren. Het geloei van Operatie Zeeleeuw, de geplande Duitse invasie op het Britse vasteland, bleef uit.

Gedurende de hele oorlog wist Churchill ook buiten het Verenigd Koninkrijk met vastberaden redevoeringen de bevolking aan te vuren om vol te houden en te laten geloven in de eindoverwinning. In het bijzonder tijdens de beginfase toen het eiland er alleen voorstond, speelde Churchill een cruciale rol. In snijdende bewoordingen liet hij geen spaan heel van de agressieve en verderfelijke politiek van Hitler en - nu ook - Mussolini, die kort nadat de succesvolle Duitse invasie in Frankrijk in juni 1940 een feit was, het aandurfde om het land vanuit het zuid-westen binnen te vallen. De verachtelijke dictators uit Duitsland en Italië hadden het gemunt op de westerse beschaving en de vrijheid en daar weigerde Churchill zich bij neer te leggen. Pieper toont zich ten diepste dankbaar dat mede dankzij Churchill het agressieve Duitsland (in tweede instantie) werd verpletterd. Dat was en blijft een prestatie van groot formaat.

Churchills begrip ‘vrijheid’ had voor hem echter een beperkte betekenis, concludeert Pieper want deze gold bijvoorbeeld niet de Britse kolonie India. Terwijl sommige parlementsleden voorzichtig een stappenplan richting het Britse Gemenebest uitstippelden, weigerde ‘de Grootste Brit aller tijden’ stelselmatig de onafhankelijkheid van India zelfs maar in overweging te nemen. Toen in 1943-1944 een hongersnood uitbrak in Bengalen met meer dan anderhalf miljoen sterfgevallen liet hem dat onverschillig. In de overigens lezenswaardige biografie van Boris Johnson, De Churchill Factor (2015) is het vergeefs zoeken naar deze catastrofe.

Pieper had behalve India ook de dramatische gebeurtenissen in de Britse kolonie Kenia kunnen aanstippen. Tijdens Churchills naoorlogse premierschap (1951 -1955) brak een opstand uit van de Mau Mau: het aantal doden en gewonden liep in de tienduizenden. Honderdduizenden Kenianen ondergingen een ‘transfer’.

 

Oordelend vermogen

Hoe is het te verklaren dat Churchill die in de jaren dertig met zijn veelgeroemde pleidooien voor het opvoeren van de Britse bewapening, lange tijd zo weinig gehoor vond?

Dat kwam onder veel meer door het smadelijke militaire fiasco tijdens de slag bij het schiereiland Gallipoli in 1915 aan de Turkse kust (dat land vocht aan de zijde van Duitsland) dat nog vers in het geheugen lag bij zijn politieke tegenstanders. Bij deze mislukte poging om door te stoten naar Constantinopel werden meer dan 200.000 geallieerde manschappen - afkomstig uit het Verenigd Koninkrijk, Australië, Frankrijk, Nieuw-Zeeland en India - door de Turken ‘buiten gevecht gesteld’. Als verantwoordelijk opperbevelhebber van de Admiraliteit had hij dan ook prompt zijn congé gekregen.OokChurchill zou dit uiterst pijnlijke debacle zijn leven lang bijblijven. Toen hij ver na de Tweede Wereldoorlog op het luxejacht van Aristoteles Onassis weer eens een cruise maakte die ook langs de Turkse kust voerde, werd deze ter wille van hem voor de zekerheid gepland tijdens de nachtelijke uren.

Er bestond dus de nodige twijfel over zijn oordelend vermogen. Voorts werd Churchills recalcitrante gedrag inzake de onafhankelijkheid van India hem zeer kwalijk genomen. En ook: was Churchill niet al te gretig als het op oorlog voeren aankwam?

Daar kwam nog bij dat voor veel conservatieven het werkelijke gevaar niet in Berlijn huisde, maar in Moskou. Niet zo’n dwaze gedachte, want het binnenlands regime van Stalin was tot ver in de jaren dertig evident moorddadiger dan dat van Hitler. 

Echter, qua buitenlands beleid was het revanchistische, agressief expanderende Duitsland op dat moment het centrale Europese probleem, voor zowel Londen als Moskou. En beide staten waren gedurende de jaren dertig doende die giftige Duitse aardappel door middel van compromissen op afstand te houden en zo mogelijk in tegenovergestelde richting te laten rollen.

 

Tamelijk tweeslachtig

Churchills houding tegenover Hitler-Duitsland stak gunstig af bij de meeste andere conservatieve Lagerhuisleden en hij kwam uiteindelijk naar voren als de meest geëigende kandidaat. Dat betekende evenwel niet dat zijn houding consistent was, zoals de legende wil. Naast scherpe kritiek kon hij tot ver in het interbellum ook bewondering voor Duitsland en de Führer opbrengen. Het is te waarderen dat Pieper ook deze relatief onbekende kwestie tegen het licht heeft gehouden.

In zijn Great Contemporaries uit 1937 wenste hij Hitler het voordeel van de twijfel te geven: (…) ’We kunnen niet zeggen of Hitler de man zal zijn, die eens een nieuwe oorlog over de wereld zal doen losbarsten, waarin de beschaving onherstelbaar ten onder zal gaan of dat hij in de geschiedenis zal worden vermeld als de man, die de eer en de vrede in de geest van het grote Duitse volk herstelde en het rustig, hulpvaardig en sterk, terugvoerde in de eerste rij van de Europese familiekring’. En ook: ‘Zij, die Herr Hitler persoonlijk hebben ontmoet in een officiële functie of in meer particulier verband, troffen een uiterst bekwame, koele, goed ingelichte functionaris met een prettige houding en ontwapenende glimlach en slechts weinigen zijn niet onder de indruk gekomen van een sterke persoonlijke invloed’.

Daarnaast heeft Pieper de Evening Standard uit datzelfde jaar 1937 bekeken. Churchill: ‘Je hoeft Hitlers systeem niet leuk te vinden om toch zijn patriottische prestatie te bewonderen’. Mocht het VK ooit onderworpen worden zoals Duitsland anno 1918 dan wenste Churchill een man van het formaat van Hitler ‘die ons weer moed geeft en ons terugbrengt naar de plaats die ons toekomt onder de volkeren.’ Nog in februari 1938 meende Churchill in zijn bijdrage ‘It’s not over yet’ in hetzelfde blad dat niemand de toekomst, de loop van de gebeurtenissen in Duitsland kan voorspellen: ‘Het Duitse leger kan onder zijn ijzeren discipline de adem van vrijheid en tolerantie blijven behouden’.

Volgens Pieper was er slechts één man die door Churchill toentertijd tot op het bot werd verafschuwd en gehaat. Dat was niet Hitler, maar de via vreedzame massa-actie naar onafhankelijkheid strevende Mahatma Gandhi. Wat Churchill over deze weerspannige kolonie en zijn leidsman allemaal heeft uitgekraamd is van het allerlaagste niveau. Een grofheid die wat de westerse wereld betreft het meest doet denken aan de onbekookte uitingen van de huidige Amerikaanse president (‘shit-hole countries’ et cetera). Maar, eerlijk is eerlijk, Indiase soldaten die bereid waren geweest om zich te voegen in de geallieerde gelederen kregen na de oorlog een aai over de bol.

In zijn oorlogsmemoires deed Churchill het volgens Pieper voorkomen alsof hij het allemaal vanaf het begin haarscherp had voorzien. Hij was de ‘roepende in de woestijn’ geweest, maar wat hij tot vrij ver in de jaren dertig zoal ‘riep’ was in werkelijkheid tamelijk tweeslachtig. En dat er zoiets zou hebben bestaan als een ‘lotsbestemming’ van ‘een uitverkorene’ is volgens Pieper een door Churchill zelf verspreide legende. Hoe krachtig deze legende nog voortleeft, blijkt volgens Pieper duidelijk uit de subtitel van Andrew Roberts’ Churchill-biografie uit 2018: Walking with Destiny…

 

Meedogenloos

Om het vijandige, agressieve Duitsland tijdens de Eerste Wereldoorlog op de knieën te krijgen, deinsde Churchill nergens voor terug, ook niet voor de beruchte zeeblokkade. Zijn doel was, in zijn eigen woorden, ‘de totale [Duitse] bevolking - mannen, vrouwen en kinderen, ouderen en jongeren, gewonden en gezonden - door uithongering te onderwerpen’.

Maar nadat de Reichskriegsflagge eind 1918 werd gestreken mocht Duitsland wat Churchill betrof wel weer toetreden tot de ‘Europese familiekring’. Hij stelde voor een serie schepen met voedsel richting het hongerende Duitsland te sturen. Niet op de eerste plaats uit vergevingsgezindheid of barmhartigheid, meent Pieper. Maar om - in lijn met een beproefd Brits beginsel - het verstoorde machtsevenwicht na de oorlog te herstellen: een te sterk Duitsland was weliswaar verhinderd, maar een te zwak Duitsland was ook gevaarlijk. Churchill kon ook pragmatisch zijn.

Tijdens de Tweede Wereldoorlog bereikte Churchills meedogenloosheid een nieuw hoogtepunt. De Britse en vanaf 1942 ook de Amerikaanse luchtmacht voerden dag en nacht bombardementsvluchten uit op Duitsland, waarbij het naast militaire doelen vaak opzettelijke aanvallen op civiele doelen betrof.

Stalin - die suggereerde dat de Britten met opzet het beloofde ‘tweede front’ in het westen vertraagden - werd door Churchill enigszins op zijn gemak gesteld: ’We zullen geen genade tonen’ (…) ’Zonodig zullen we vrijwel ieder huis in iedere Duitse stad verwoesten’. Volgens het door Pieper in geziene protocol glimlachte Stalin en antwoordde: ‘Dat zou niet slecht zijn’. Tot zijn tevredenheid ontving hij van geallieerde zijde fotoalbums met daarop beelden van in puin geschoten steden, de zogeheten dehousing. Het aantal burgerslachtoffers liep in de honderdduizenden.

Na de oorlog rechtvaardigde Churchill zijn optreden met het argument dat Duitsland begonnen was met ‘de weerzinwekkende methode van het uit de lucht bombarderen van open steden’. Alsof daarmee vervolgens alle buitenproportionele middelen geheiligd waren. Het doet tot op zekere hoogte denken aan het beleid van premier Benjamin Netanyahu - een bewonderaar van Churchill - met zijn meedogenloze bombardementen op ‘bevrijdingsorganisatie’ Hamas, op kinderen, op baby's en aan de moedwillige en collectieve uithongering van Palestijnen, als reactie op de slachtpartij op Israëlische burgers door Hamas op 7 oktober 2023.

Dat de moraal van de Duitse bevolking gebroken en de oorlog hierdoor bekort zou worden, blijft volgens Pieper hoogst twijfelachtig. Dat was tenslotte ook niet gebeurd in het Verenigd Koninkrijk.

 

Bommenterreur

Op 30 november 1964 vierde Churchill zijn negentigste verjaardag. Maar amper twee maanden na de feestelijkheden, op 24 januari 1965 stierf hij en was het Verenigd Koninkrijk in rouw gedompeld. In Duitsland was de stemming veel minder eensgezind. Weliswaar verklaarde toenmalig bondspresident Heinrich Lübke naar aanleiding van Churchills verjaardag in zijn gelukstelegram: ’Op uw geboortedag gedenkt het ganse [!] Duitse volk u met oprechte bewondering’. Maar een bezoekje van Pieper aan het Bundesarchiv in Koblenz geeft een inkijk in de daar bewaard gebleven brieven en die geven een ander beeld.

Een jongere briefschrijver uit Hannover reageerde met de mededeling dat door de Britse bombardementen ‘vele honderdduizenden Duitse kinderen, vrouwen en bejaarden onder verschrikkelijke kwellingen sterven moesten of voor de treurige rest van hun leven werden verminkt’ (…) ‘Bedoelt u dat de oorlogsmisdaden van de Britse premier te rechtvaardigen zijn door de barbaarse daden van de Duitse oorlogsleiders?’

Bij de uitvaart van Churchill - die door zo’n driehonderd miljoen mensen wereldwijd werd gadegeslagen - besloot men van regeringswege in de toenmalige hoofdstad Bonn tot Halb-Mastbeflaggung op overheidsgebouwen. Opnieuw burgerprotesten. Een overlevende uit het zwaar getroffen Pforzheim (tussen Karlsruhe en Stuttgart) schreef: ‘Deze man was recentelijk de initiator van het bombarderen van Duitsland. Ik heb zelf vijf familieleden verloren’. De eer die Churchill met deze ‘vlaggen halfstok’ wordt gebracht was niets anders dan respectloosheid tegenover onze doden. Pieper refereert ook aan de vice-voorzitter van de CDU uit Bremen. Hij was van verschillende kanten aangesproken op het onbevattelijke feit ‘dat men uitgerekend de man, die als initiator met zijn onbeperkte bommenterreur tegen de burgerbevolking onuitsprekelijk leed over ons volk gebracht heeft…in Duitsland eer wil brengen’.

Churchill hield niet alleen van oorlog voeren, hij was ook zeer snel geneigd tot het initiëren van totale vernietigingsoperaties - burgerdoelen waren géén bijzaak.

In 1945-1946 vonden in Neurenberg verschillende door de geallieerde overwinnaars georganiseerde processen plaats tegen de nazi-kopstukken. Het is veelzeggend dat de nazi-top voor veel terecht stond maar niet voor de Duitse luchtterreur op de burgerbevolking van Warschau, Rotterdam, Londen en andere steden. Hermann Goering, nota bene opperbevelhebber van de Luftwaffe werd hierover niet aan de tand gevoeld. Op ‘advies’ van het Britse ministerie van Buitenlandse Zaken werden, aldus Pieper, de terreurbombardementen op burgers van de lijst met aanklachten afgehaald. President Truman, die Roosevelt in 1945 was opgevolgd, gaf aan hoofdaanklager Robert Jackson vergelijkbare instructies. Met andere woorden: we moeten oppassen of we komen zelf ook in de beklaagdenbank terecht.

Wat de Britse terreurbombardementen op Nazi-Duitsland betreft, stelt Pieper tot slot dat het ‘na de oorlog niet moeilijk zou zijn geweest voor onpartijdige officieren van justitie, indien zij de bombardementen zouden hebben willen vervolgen, om óók Churchill als oorlogsmisdadiger in de beklaagdenbank te zetten. Voor een proces zouden bewijsmiddelen en rechtsgrond toereikend zijn geweest’. Of er veel Britten geneigd zijn deze stelling te onderschrijven is zeer de vraag.

Dietmar Pieper heeft verschillende legendes rondom Winston Churchill benoemd, kritisch tegen het licht gehouden en vakkundig geneutraliseerd. Anders dan Britse Churchill-biografen als Boris Johnson en Andrew Roberts gaat deze levensschets niet gebukt onder over-identificatie. Pieper bleek in staat om met meer distantie te werk gaan en dat leverde een even verfrissend als verrassend resultaat op. Zo ontstond datgene waarop de Britse diplomatie vanouds zo dol is - machtsevenwicht. Zij het dan niet op interstatelijk niveau op het Europese continent maar op het gebied van de Churchill-historiografie in het Verenigd Koninkrijk.

 

Voetnoten:

1) Historicus Pieter Geyl heeft Churchills amoureuze fascinatie voor oorlogvoeren ook al eens geanalyseerd in een recensie van het meerdelige History of the English-speaking Peoples dat Churchill in de jaren vijftig voltooide. Door de eeuwen heen worden de superieur geachte ‘Engels sprekende volkeren’ door de beroemde Brit voornamelijk beoordeeld op hun vermogen om… oorlog te voeren. Literaten, economen en filosofen van wereldfaam als Daniel Defoe en Jonathan Swift, Adam Smith en John Locke komen er bij hem bekaaid af. ’Churchill als geschiedschrijver. History of the English-speaking Peoples’, in: Pieter Geyl, Engelse figuren (1957), dl. 2, p. 106-114.

omhoog

NACH PUTIN

Civis Mundi Digital #156, 31 März 2025
von Otto van de Haar

https://ottomvandehaar.blogspot.com/2025/04/nach-putin-civis-mundi-digital-156-31.html

Rezension von Sjeng Scheijen, Ein anderes Russland. Bausteine für ein friedliches Europa nach Putin. Prometheus, 2025.


Der Slawist Sjeng Scheijen ist ein Spezialist für die russische Kunst des neunzehnten und frühen zwanzigsten Jahrhunderts, über die er bereits zwei solide Studien veröffentlicht hat: 2009 über den legendären Ballettmeister Daghilew, zehn Jahre später über die russischen Avantgardisten. Jetzt hat er mit großem Schwung und Leidenschaft ein Manifest geschrieben: Ein anderes Russland. Bausteine für ein friedliches Europa nach Putin. (1)

Bausteine für dieses „andere Russland“ findet er im Russischen Kaiserreich (1721-1917). Er konzentriert sich auf die positiven Aspekte und stützt sich dabei auf seine eigenen Archivrecherchen und die erfrischende Forschung von Historikerinnen. Er wendet sich gegen die einseitige Sichtweise, dass jeder Fortschritt im Osten einer kleinen europäisierten Elite zuzuschreiben sei. Nein, auch der Osten hat eigene Initiativen ergriffen und war dem Westen in einigen Fällen sogar voraus.


Aufklärung

Es liegt auf der Hand, dass Montesquieus Aufklärungsklassiker De l'esprit des lois (1748) im Russischen Reich kaum Wurzeln geschlagen hat. Doch auch wenn die Bedeutung des Konzepts der „trias politica“ unmöglich unterschätzt werden kann, so gebührt dem Westen doch eine gewisse Bescheidenheit, vor allem heute, meint Scheijen. Er verweist auf ein hochaktuelles Zitat des Gründervaters John Adams, der kurz nach Inkrafttreten der US-Verfassung (1787) warnte, dass trotz aller Schutzvorherungen große Gefahren nicht auszuschließen seien: „Habgier, Ehrgeiz, Rachsucht oder Leichtsinn [können] die stärksten Fasern unserer Verfassung zerreißen, wie ein Wal ein Netz durchschlägt.“
Das Fehlen einer trias politica, so Scheijen, bedeute übrigens nicht, dass das Land keine Aufklärung gehabt hätte. So war Kaiserin Elisabeth (1741-1762) das erste Staatsoberhaupt, das 1754 ein Moratorium für die Todesstrafe erließ, „ein Meilenstein in der Geschichte der Menschenrechte“. Zehn Jahre später legte der einflussreiche italienische Aufklärer und Politiker Cesare Beccaria eine Publikation vor, in der er das Moratorium Elisabeths philosophisch untermauerte.

Emanzipation der Frauen
Ausführlich geht der Autor auf die rechtliche Stellung der - zunächst natürlich meist adligen - Frauen ein, die insbesondere in der Ära Katharinas der Großen (1762-1796) verwirklicht wurde. Das höchste russische Rechtskollegium entschied, dass verheiratete Frauen ohne Einmischung ihrer Ehemänner frei über ihren Besitz verfügen konnten. Im Jahr 1861 befanden sich dreißig Prozent des privaten Grundbesitzes im Russischen Reich unter der Kontrolle von - Frauen. In Westeuropa wurden solche Gesetze erst später erlassen. In England im Jahr 1882 und in Italien im Jahr 1919. In den Niederlanden waren verheiratete Frauen bis 1957 „entmündigt“. Katharina die Große brachte auch Aufklärung, indem sie die Diskriminierung von Frauen im Bildungswesen bekämpfte und dabei besonders auf Fähigkeiten und Charakter und weniger auf Herkunft oder Nationalität achtete, sagt Scheijen. Auf ihre Initiative hin entstanden die ersten Mädcheninternate, und die Akademie der Wissenschaften, die einst vom revolutionären Reformer Peter dem Großen (1672 - 1725) gegründet worden war, erhielt eine weibliche Präsidentin, die brillante Jekaterina Daskowa, „die erste Frau der Welt, die jemals eine nationale Akademie leitete“. In der Zeit Alexanders II. (1855-1881) erhielten vor allem die Frauengymnasien einen kräftigen Aufschwung, auch in den asiatischen Teilen des Reiches wie Taschkent. Der Anteil der Schülerinnen aus Beamten-, Militär- und Adelsfamilien nahm zugunsten von Schülerinnen aus einfacheren Verhältnissen stetig ab.
Das Aufblühen der Frauengymnasien konnte unter anderem durch die Unterstützung privater bürgerlicher Initiatoren erfolgreich stattfinden. Zu Gunsten von Schülerinnen aus armen Familien wurden landesweit Spendenaktionen durchgeführt. Und trotz des Widerstands der (männlichen) Direktoren entstanden im neunzehnten Jahrhundert auch in Kasan, St. Petersburg, Moskau und Kiew Frauenuniversitäten. ‘Die ganze Trickkiste der Mittelbeschaffung (Lotterien, Wohltätigkeitsvereine) kam zum Einsatz. Für viele Professoren war es eine Frage des natürlichen Stolzes und der Verpflichtung, Frauen zu unterrichten’. Schriftsteller wie Dostojewski und Gorki hielten Benefizvorlesungen.
Die Behauptung, russische Bürger seien abgeneigt, sich ehrenamtlich zu betätigen, sich zu engagieren oder Verantwortung für das Gemeinschaftsleben zu übernehmen, ist, wie Scheijen sagt, „historisches Geschwätz, Verleumdung der widerlichsten Art“. Er verschweigt nicht, dass das Reich auch den Stempel des Kolonialismus, der schweren Unterdrückung, des Rassismus, des Judenhasses und des Sexismus trug. (2) Es war keineswegs ein paradiesischer Ort. Aber „die fortschrittlichen und humanen Errungenschaften“, so die Autor, sind beachtenswert. Die Geschichte der Frauenemanzipation im Kaiserreich zeigt ... eine lange Geschichte des bürgerlichen Engagements und damit einer Zivilgesellschaft". Dieses Potenzial sei immer noch vorhanden, trotz der unbarmherzigen Schläge, die es vor allem während der Sowjetherrschaft unter Lenin, Stalin und... Putin erlitten hat.
Über Putin und seine Vorgänger schreibt Scheijen: "Der unverschämte Zynismus großer Teile der heutigen russischen Elite, das schamlose Stehlen, die geschmacklose Zurschaustellung gestohlenen Reichtums, das ganze Ethos und die Ästhetik der Zuhälter und Penoze, die so charakteristisch für die administrativen Eliten unter Putin (…) sind das Ergebnis konkreter, politisch gesteuerter, ungesühnter und unaufgearbeiteter monströser historischer Verbrechen".
Der Autor glaubt aber, aus seiner Betrachtung der emanzipatorischen „Lichtblicke“ des russischen Imperiums den Schluss ziehen zu können, dass ein grundlegender Richtungswechsel Russlands - nach Putin - nicht undenkbar ist. (3) Er verweist auf den bemerkenswerten Umschwung in Ländern wie Spanien nach Franco, Südafrika nach der Apartheid und Deutschland nach Hitler. Wie die Geschichte anderer Länder, z. B. Deutschlands und Frankreichs, ist auch die russische Geschichte komplex und heterogen, mit Kontinuitäten, aber auch mit Diskontinuitäten, stellt Scheijen fest. [

Trotz Stalin
Die positiven Errungenschaften der Sowjetzeit in verschiedenen Bereichen hatten laut Scheijen bereits weitgehend während des Kaiserreichs begonnen. Auch im sozioökonomischen Bereich. Lange Zeit war der Westen im Vorteil, aber ab 1870, so Scheijen, unterschied sich die Lage eines baltischen, katalanischen, ukrainischen, drentheischen, russischen oder walisischen Bauern kaum noch. Noch vor der Russischen Revolution (1917) verzeichnete die kapitalistische Entwicklung einen erstaunlichen Wachstumsschub.
Bevor die rote Fahne über dem Land wehte, war längst klar, dass eine Supermacht im Entstehen begriffen war. Was auch immer an Positivem über die spätere Sowjetzeit gesagt werden kann, so Scheijen, wurde fast alles nicht dank, sondern trotz Stalin erreicht: "Er entließ, verhaftete und exekutierte seine besten Biologen und Agronomen. Seine Agrarpolitik führte zu dramatischen Hungersnöten, die er aus Rache gegenüber den Bauern in der Ukraine, den Kuban- und Wolgagebieten und Kasachstan bewusst verschärfte.
Während der großen Säuberungsaktion in der Armee wurden zahlreiche Offiziere entlassen, gefoltert, in den Gulag gesteckt und ermordet. Scheijen zufolge kostete der völlig sinnlose Krieg gegen die Finnen im Jahr 1939 die Sowjetunion einen kolossalen Verlust an Männern. Dass Stalin schließlich über Hitler triumphierte, der 1941 in das Land einmarschiert war, lag einzig und allein an der Opferbereitschaft und Unnachgiebigkeit der Bevölkerung. (...) die absurd hohe Zahl der Todesopfer auf sowjetischer Seite ist das Ergebnis der Inkompetenz, der Grausamkeit und der Dummheit von Stalin und seinen skrupellosen Lakaien". (4)

Europe
Auf der letzten Seite seines Manifests wird ein letzter Tweet des russischen Oppositionsführers Alexej Nawalny zitiert, der im vergangenen Jahr von Putin vergiftet und getötet wurde: "Nach dem Krieg werden wir die Ukraine für alle Schäden entschädigen müssen. Wir müssen Putins Regime und seine Diktatur beseitigen. Am besten durch allgemeine freie Wahlen und die Einberufung der verfassungsgebenden Versammlung”. Und Putins Todfeind fügt etwas hinzu, das Sjeng Scheijen aus gutem Grund zitiert: "Im Bewusstsein unserer Geschichte und Traditionen müssen wir uns als Teil Europas bekennen und einen europäischen Entwicklungsweg einschlagen. Das ist unsere einzige Option, und wir brauchen keine weitere".
Die Tatsache und die Art und Weise, in der der politische Gefangene Nawalny ermordet wurde, zeigen, dass der Stalinismus lebendig ist. Dass rund fünfhundert mutige russische Ärzte kurz vor seinem Tod durch eine Petition einen unabhängigen Arzt forderten, der die wahre Ursache des halb gelähmten Nawalny untersuchen sollte, ist ein Beispiel für ein anderes Russland, das sich - nach Putin - entwickeln könnte.

Anmerkungen
 

1 Sjeng Scheijen, Ein anderes Russland. Bausteine für ein friedliches Europa nach Putin (2025). Vom selben Autor: Sergei Diaghilev 1872-1929, A Life for Art (2009) und The Avantgardists. The Russian Revolution in Art, 1917-1935 (2019).
 

2 Scheijen ignoriert das Völkergemetzel des Ersten Weltkriegs. Das expansive Kaiserreich trug nicht unwesentlich dazu bei, auch wenn das Deutsche Reich der eigentliche Initiator war.
 

3 Wenn wir noch eine Weile im heiteren Modus bleiben, kann vielleicht ein weiterer Baustein in Bezug auf den russisch-ukrainischen Krieg hinzugefügt werden. Das ist die damals unmögliche deutsch-französische Aussöhnung zwischen Adenauer und De Gaulle. Das war 1963, nur 18 Jahre nach Hitlers Sturz.
 

4 Der deutsche Angriffskrieg mit seiner Wehrmacht und seinen Einsatzgruppen trug zum Teil zu kolossalen Verlusten auf sowjetischer Seite bei. Scheijen weiß das natürlich auch, erwähnt es aber in der Hitze seiner Argumentation nicht. Was das in der Tat heldenhaft kämpfende Finnland betrifft, so wird oft vergessen, dass Finnland nach dem Ende dieses Krieges zu territorialen Zugeständnissen gezwungen wurde.

 

Na Poetin

Civis Mundi Digitaal #156, 31 maart 2025

door Otto van de Haar

Bespreking van Sjeng Scheijen, Een ander Rusland. Bouwstenen voor een vreedzaam Europa ná Poetin. Prometheus, 2025.

Slavist Sjeng Scheijen is specialist op het gebied van Russische kunst van de negentiende en vroeg twintigste eeuw waarover hij twee gedegen studies heeft gepubliceerd. In 2009 over de legendarische balletmeester Daghilev, tien jaar later over de Russische avant-gardisten. Nu heeft hij met veel vaart en passie een manifest geschreven: Een ander Rusland. Bouwstenen voor een vreedzaam Europa ná Poetin (1).

Bouwstenen voor dit ‘andere Rusland’ vindt hij in het Russische keizerrijk (1721-1917). Hij zoomt in op de positieve aspecten, daarbij gebruikmakend van eigen archiefonderzoek en de verfrissende research van vrouwelijke historici. Hij verzet zich tegen het eenzijdige beeld dat iedere vooruitgang in het Oosten bijgeschreven zou moeten worden op het conto van een kleine ge-europeaniseerde elite. Nee, het Oosten nam ook zelf initiatieven en was in enkele gevallen het Westen zelfs voor.

Verlichting

Het is duidelijk dat Montesquieu’s verlichtingsklassieker De l’esprit des lois (1748 ) in het Russische keizerrijk weinig wortel heeft geschoten. Maar ook al kan de betekenis van het begrip ‘trias politica’ onmogelijk onderschat worden, het Westen past, zeker vandaag, wel een vleugje bescheidenheid, meent Scheijen. Hij verwijst naar een hoogst actuele uitspraak van founding father John Adams die kort na het inwerking treden van de Amerikaanse constitutie (1787) waarschuwde, dat ondanks alle waarborgen grote gevaren niet uitgesloten waren: “Hebzucht, ambitie, wraakzucht of frivoliteit [kunnen] de sterkste vezels van onze grondwet verbreken zoals een walvis door een net gaat.”

Het ontbreken van een trias politica wil volgens Scheijen overigens niet zeggen dat het land geen verlichting zou hebben gekend. Keizerin Elisabeth (1741-1762) bijvoorbeeld stelde in 1754 als eerste staatshoofd een moratorium in op de doodstraf, ‘een mijlpaal in de geschiedenis van de mensenrechten’. Tien jaar later kwam de invloedrijke Italiaanse verlichtingsdenker en politicus Cesare Beccaria met een publicatie voor de dag waarin hij Elisabeth’s moratorium filosofisch onderbouwde.

Verenigde Staten en Frankrijk beduidend meer doodstraffen uit dan het ‘onverlichte’ Rusland. En als we praktijken in de koloniën van Frankrijk, Groot-Brittannië en Nederland meetellen, dan begint de weegschaal opnieuw een beetje te trillen: ’Lijf-en doodstraffen werden in het Indische deel van het Koninkrijk der Nederlanden tot diep in de twintigste eeuw opgelegd en uitgevoerd’.

Vrouwenemcipatie

Uitgebreid belicht de auteur de rechtspositie van vrouwen - aanvankelijk natuurlijk vooral adellijke - vrouwen, die met name werd gerealiseerd in het tijdperk van Catharina de Grote (1762-1796). Het hoogste Russische wetscollege besloot dat getrouwde vrouwen zonder tussenkomst van hun echtgenoot vrijelijk konden beschikken over hun eigendom. Dertig procent van het privé grondbezit in het Russische Rijk stond anno 1861 onder controle van - vrouwen.

In West-Europa vond dergelijke wetgeving later plaats. In Engeland in 1882 en in Italië in 1919. In Nederland waren getrouwde vrouwen ‘handelingsonbekwaam’ tot 1957. Catharina de Grote bracht ook verlichting door de discriminatie van vrouwen op onderwijsgebied aan te pakken, waarbij zij vooral lette op capaciteit en karakter en minder op afkomst of nationaliteit, zegt Scheijen. Op haar initiatief kwamen de eerste meisjeskostscholen van de grond en kreeg de Academie van Wetenschappen, ooit opgericht door revolutionaire hervormer Peter de Grote (1672 - 1725), een vrouwelijke voorzitter, de briljante Jekaterina Daskova, ‘de eerste vrouw ter wereld die ooit een nationale academie zou leiden’. Ten tijde van Alexander II (1855-1881) kregen in het bijzonder de vrouwengymnasia een stevige impuls, ook in de Aziatische gedeelten van het Rijk zoals in Tasjkent. Het percentage leerlingen uit gezinnen van ambtenaren, militairen en adel daalde gestaag ten gunste van leerlingen van eenvoudiger komaf.

De bloei van de vrouwengymnasia kon zich met succes voltrekken mede door steun vanuit particuliere burgerlijke initiatiefnemers. Ten behoeve van leerlingen uit arme gezinnen werden in het land inzamelingsacties gehouden. En ondanks tegenstand van (mannelijke) directies kwamen in de negentiende eeuw ook vrouwenuniversiteiten van de grond in Kazan, Sint-Petersburg, Moskou en Kyiv. ‘De hele trukendoos van fondsenwerving (loterijen, clubs van weldoeners) werd ingezet. Voor veel hoogleraren was het een kwestie van vanzelfsprekende trots en engagement om les te geven aan de vrouwen’. Schrijvers als Dostojewski en Gorki gaven benefietlezingen.

Dat Russische burgers wars zouden zijn van vrijwilligerswerk, engagement of verantwoordelijkheid voor gemeenschappelijk leven is in de woorden van Scheijen ‘historische roddel, kwaadsprekerij van de meest smakeloze soort’. Hij verheelt niet dat het keizerrijk ook het stempel droeg van kolonialisme, zware repressie, racisme, Jodenhaat, seksisme. (2).

Een heilstaat was het bepaald niet. Maar ‘de progressieve en humane prestaties’, aldus de auteur, mogen er zijn. ‘De geschiedenis van de vrouwenemancipatie in het keizerrijk laat…zien dat er een lange geschiedenis is van burgerlijk engagement, en dus van een civil society’. Dit potentieel bestaat volgens hem nog steeds, ondanks meedogenloze vuistslagen die het heeft moeten incasseren in het bijzonder tijdens het Sovjetbewind onder Lenin, Stalin en… Poetin.

Over Poetin en zijn voorlopers schrijft Scheijen: ‘Het ongehoorde cynisme van grote delen van de huidige Russische elite, het schaamteloos jatten, het smakeloze vertoon van gestolen rijkdom, de hele ethiek en esthetiek van pooiers en penoze die zo kenmerkend is voor de bestuurlijke elites onder Poetin (…) zijn het gevolg van specifieke, beleidsmatig uitgevoerde, onbestrafte en onverwerkte monsterlijke historische misdaden’.

Maar de auteur meent uit zijn onderzoek naar de emancipatorische ‘lichtplekken’ uit het Russische keizerrijk de conclusie te kunnen trekken dat een fundamentele koerswijziging voor Rusland - na Poetin - niet ondenkbaar is. (3) Hij verwijst naar de opmerkelijke ommezwaai die landen als Spanje na Franco, Zuid-Afrika na de apartheid en Duitsland na Hitler te zien gaf. Net als de geschiedenis van andere landen zoals Duitsland en Frankrijk bijvoorbeeld is ook de Russische geschiedenis complex en heterogeen, met continuïteiten maar net zo goed met discontinuïteiten, stelt Scheijen vast. [

 

Ondanks Stalin

De positieve prestaties die de Sovjetperiode op verschillende terreinen heeft laten zien, waren volgens Scheijen al goeddeels ingezet tijdens het keizerrijk. Ook op sociaal-economisch vlak. Lange tijd had het Westen een voorsprong maar vanaf 1870, noteert hij, ontliep de positie van een Baltische, Catalaanse, Oekraïense, Drentse, Russische of Weshe boer elkaar nauwelijks. Al voor de Russische Revolutie (1917) gaf de kapitalistische ontwikkeling een verbluffende groeispurt te zien.

Voordat de rode vlag boven het land begon te wapperen was het al lang duidelijk dat een supermacht in de maak was. Wat er aan positiefs over de latere sovjetperiode te vertellen valt, zegt Scheijen, is vrijwel allemaal tot stand gebracht niet dankzij, maar ondanks Stalin: ‘Hij ontsloeg, arresteerde en executeerde zijn beste biologen en agronomen. Zijn landbouwpolitiek zorgde voor dramatische hongersnoden, die hij bewust verergerde uit wrok jegens de boeren in Oekraïne, de Koeban- en Wolgaregio’s en Kazachstan’.

Tijdens de grote ‘zuivering’ van de legertop werden enorme aantallen officieren ontslagen, onderworpen aan tortuur, naar de goelag gestuurd, vermoord. De volgens Scheijen volstrekt zinloze oorlog tegen de Finnen in 1939 kwam de Sovjet-Unie op een kolossaal verlies aan manschappen te staan. Dat Stalin uiteindelijk zegevierde over Hitler die het land in 1941 was binnengevallen is uitsluitend te danken aan de opofferingsgezindheid en onverzettelijkheid van de bevolking. ‘(…) de absurd hoge dodentallen aan de Sovjetzijde zijn het gevolg van ondeskundigheid, de wreedheid en de stupiditeit van Stalin en zijn gewetenloze lakeien’. (4)

Europa

Op de slotpagina van zijn manifest wordt een laatste tweet geciteerd van de eerst vergiftigde en vorig jaar door Poetin vermoorde Russische oppositieleider Aleksej Navalny: ‘Na de oorlog zullen we Oekraïne moeten compenseren voor alle schade die is toegebracht door Poetins agressie. We moeten Poetins regime en zijn dictatuur ontmantelen. Idealiter via algemene vrije verkiezingen en het bijeenroepen van de Constitutionele Vergadering’.

En Poetins doodsvijand voegt er nog iets aan toe wat Sjeng Scheijen niet voor niets aanhaalt: ‘In het bewustzijn van onze geschiedenis en tradities moeten we erkennen deel te zijn van Europa en een Europees ontwikkelingspad volgen. Dat is onze enige optie, en een andere hebben we niet nodig”.

Het feit dat en de manier waarop de politieke gevangene Navalny werd afgemaakt, illustreert dat het stalinisme nog springlevend is. Dat zo’n vijfhonderd moedige Russische artsen kort voor zijn dood door middel van een petitie een onafhankelijk arts eisten om de werkelijke oorzaak van de half verlamde Navalny te onderzoeken is een voorbeeld van een ander Rusland dat - na Poetin - tot ontwikkeling kan komen .

Noten

1 Sjeng Scheijen, Een ander Rusland. Bouwstenen voor een vreedzaam Europa ná Poetin (2025). Van dezelfde auteur: Sergej Diaghilev 1872-1929, een leven voor de kunst (2009) en De avantgardisten. De Russische Revolutie in de kunst, 1917-1935 (2019)

2 Scheijen gaat voorbij aan de volkeren slachting van de Eerste Wereldoorlog. Het op expansie gerichte keizerrijk heeft aan het ontstaan ervan in niet geringe mate bijgedragen, ook al was het Duitse keizerrijk de feitelijke initiator.

3 Als we nog even in de opgewekte modus blijven, kan er misschien nog een bouwsteen aan worden toegevoegd in relatie tot de Russisch-Oekraïense oorlog. Dat is de destijds onmogelijk geachte Frans-Duitse verzoening tussen Adenauer en De Gaulle. Dat was in 1963, slechts achttien jaar na Hitlers ondergang.

4 De agressie-oorlog van Duitsland, met zijn Wehrmacht en Einsatzgruppen droeg mede bij aan kolossale verliezen aan mensenlevens aan Sovjetzijde. Natuurlijk weet Scheijen dit ook wel, maar vermeldt het niet in het vuur van zijn betoog. Wat het inderdaad heroïsch vechtende Finland betreft, wordt vaak vergeten dat na afloop van deze oorlog Finland tot territoriale concessies werd gedwongen.

omhoog

ThE WORLD OF YESTERDAY?

Mussolini, Hitler and the last days of Europe (1938-1940)

In: Civis Mundi / Digital #140

(December 2023)

Otto van de Haar

Review of Antonio Scurati, M. The last days of Europe. Uitg. Podium, 2023 (M. Gli ultimi giorni dell'Europa, 2022)

Antonio Scurati (b. 1969), professor of literature and media in Milan, has once again blown away the dust of the past in this third volume on the Mussolini era in a whirlwind narrative style. Printed at the end of each chapter are revealing passages from period documents: speeches and private conversations of the Duce, diaries, such as those of his son-in-law and foreign minister Galeazzo Ciano, the New York Times and the then accommodating Corriere della Sera. Then there are the personal notes of interpreters and journalists who were close to the fire during summit meetings between Adolf Hitler and Benito Mussolini, their secret correspondences, transcripts of telephone conversations, treaty texts. Furthermore, memoirs. 

Among Scurati's other publications is a biographical novel devoted to the famous, highly talented Odessa-born Jewish intellectual and anti-fascist resistance fighter Leone Ginzburg. He succumbed to exhaustion and torture in Rome in 1944. His dramatic life will surely have influenced Scurati's approach to the Mussolini era. 

Antonio Scurati

Changing signs

Orchestrated mass meetings in Rome and Berlin with parades, torches and banners featured glowing and pompous speeches that effortlessly summarized history "in centuries and millennia. Benito Mussolini and Adolf Hitler, two former lieutenants from the battles of World War I, gave the impression of a harmonious and combative duo, their "national revolutions" running parallel. This was also evident in the Treaty of Friendship and Alliance that went out into the world as the ‘Steel Pact’. (Ciano's proposal to call this treaty fraternally the "Blood Pact" did not pass.) The signing took place on May 22, 1939:

'The Italian and German people, closely united by their deeply related views of life and the complete solidarity of their interests, intend to act also in the future at each other's side and with united forces for the security of their living space and for the preservation of peace. Along this path indicated by history, Italy and Germany wish to fulfill their task, in a troubled and dissolving world, of maintaining the foundations of European civilization’.

Scurati shows, however, that behind weighty treaty texts and massive spectacle, a complex relationship was hidden. The relationship between Italy and Germany reached its fatal conclusion in ‘the last days of Europe’ (1938-1940) and had already been somewhat visible when both countries interfered in the Spanish Civil War in favor of Franco. As time progressed, a shift in the balance of power in favor of Germany also manifested itself. Mussolini did offer ‘allied counterplay’ a few times, about which further on.

The Wehrmacht occupation of Czechoslovakia, the non-aggression pact between Hitler and Stalin, and the ‘spiked boots’ marching toward Warsaw struck ally Mussolini with mixed feelings in the fall of 1939. Although, of course, he did not fail to congratulate his powerful ally on his overwhelming (and enviable) successes. It had been different in the past.

In the 1920s, Mussolini had made his name as the founder and inspirer of violent fascism. And Hitler - then still in his children's boots - had looked up to him with rapt attention and had immediately seen in him a role model. (2) So it must have stung Mussolini extra that the signs had now been hung. Scurati quotes from The New York Times Magazine which observed on October 30, 1938, ‘Now Hitler is the teacher, Mussolini the pupil’. When the Duce was still the dictatorial overlord, he had more than once made disparaging remarks about Hitler: 'an imbecile and a fanatical charlatan.' Western government leaders at the time were less outspoken for opportune reasons....

Typical of the skewed relationship was that the Duce was rarely informed in advance of impending military operations or political maneuvers. And if it did happen then as a fait accompli - allied obligations notwithstanding. Let alone that Mussolini was granted any share in the decision-making. Hitler - then still in his children's boots - had looked up to him with rapt attention and had immediately seen in him a role model. (2) So it must have stung Mussolini extra that the signs had now been hung. Scurati quotes from The New York Times Magazine which observed on October 30, 1938, ‘Now Hitler is the teacher, Mussolini the pupil’. When the Duce was still the dictatorial overlord, he had more than once made disparaging remarks about Hitler: 'an imbecile and a fanatical charlatan.' Western government leaders at the time were less outspoken for opportune reasons....

Typical of the skewed relationship was that the Duce was rarely informed in advance of impending military operations or political maneuvers. And if it did happen then as a fait accompli - allied obligations notwithstanding. Let alone that Mussolini was granted any share in the decision-making. 

                                           

                                Criminal quartet: Ciano, Von Ribbentrop, Hitler, Mussolini.

Joachim von Ribbentrop, Hitler's foreign minister had promised, as late as the spring of 1939 and at the urgent request of the Italians, to begin military operations in 1942 at the earliest. This was because the Italian armed forces were in a rather wretched state and, to Mussolini's chagrin, were simply not yet equipped to wage serious battle on Hitler's side. That Italian soldiers cynically compared their tanks to "powder boxes" or "sardine cans" because of the light armor may be an indication. Von Ribbentrop's promise turned out to be a lie. It may have been made verbally, but a written promise, in good totalitarian custom, would not have made much difference.

Mussolini's authoritarian ego got all bruised when on one occasion, during a two-and-a-half-hour summit meeting, he spoke for only twenty minutes...the rest of the time was filled by the Führer in an exhaustive account full of military details. Hitler often taunted talkative intellectuals but for an anti-intellectual, the German head of state could also be quite long-winded.

The Duce later complained about the acquired affronts to son-in-law Ciano, who diligently summarized everything in his illustrious diary. (3) Mussolini had made things unnecessarily difficult for himself by refusing an interpreter out of vanity, assuming that he had a perfect command of the German language. That was not the case, although Mussolini possessed more language skills than Prime Minister Daladier (France) or his counterpart Chamberlain (Britain) - not to mention Hitler (and Stalin).

So it was not that Mussolini had any principled objection to war. On the contrary. He wanted delay, not postponement. War, in his view, stemmed from his own fascist doctrine and was inevitable to revive the Imperium Romanum. Consequently, the Duce wanted to participate in a full-scale war on the European continent, if only to secure the largest possible share of the spoils at a ‘post-war peace conference’. For the time being, Mussolini declared himself to be ‘non-belligerent’. At least that included the word 'bellum,' albeit with a prefix. He supported Hitler, but not yet by force of arms. That did not happen until June 1940.

 

Duce's counterplay

The asymmetrical balance of power did not preclude some counterplay on Mussolini's part. To buy time, in late August 1939 he requested Hitler to supply him with necessary materials and raw materials so that he could 'stand his ground in a future large-scale European conflict'. 'Our contribution can ... be without delay if Germany immediately supplies us with the means of war and raw materials to engage in the struggle which the French and the British will predominantly direct against us ...'

In an understated response, Hitler asked what he thought he would need. Thereupon Mussolini earnestly sent him a wish list in which he politely requested the delivery of... totally absurd quantities of titanium, tungsten, nickel, tin, turpentine oil, potassium salts, rosin, rubber, toluene, sodium nitrate, copper, steel, mineral oils, coal and also a generous portion of "molybdenum," a virtually unknown and untraceable raw material, according to Scurati. Plus ‘immediate dispatch’ of 150 batteries 90 mm and associated ammunition to protect the crucial industrial plants. With this, Mussolini said, I can sustain the armed struggle for twelve months....

To this, of course, Hitler could not possibly comply - and that was exactly what was intended. Scurati calls this backlash ‘the bluff of a desperate comedian’, but at the same time speaks of a ‘humiliation’ for the Nazi leadership. Hitler was boiling inside, but remained composed and retreated briefly to his desk. He needed Italy as his southern backing in the Mediterranean, where Britain was active. That is why he had also renounced claims to the Italian Alto Adige (South Tyrol), where many German-speaking Austrian s lived. He definitively awarded this often disputed area to Mussolini. That was, it must be said quite an achievement for an aggressive Pan-Germanist par excellence. During his visit to Rome, Hitler said: ‘Well, after about two thousand years (!), today the Roman state is rising through you, Benito Mussolini, from traditions of long ago to new life…it is my unshakable will and also my political testament to the German people who regard the natural border of the Alps between us as inviolable’. France, the United States, but especially Great Britain tried to extricate Mussolini from his alliance with Hitler until May 1940. In vain. 

Another countermove was the Italian campaign against the powerless Albania across the Adriatic. The protectorate of Albania served as a springboard to Greece. This military action took place three weeks after the - unannounced - military occupation of Czechoslovakia by German troops in March 1939 and was undertaken without prior consultation with ally Germany. Now I am doing something besides Hitler, he must have thought. All over the world, Mussolini said, the great democracies had established protectorates and colonies - so why not Italy? He was convinced that those French and British 'pinstripe suits' wouldn't dare intervene anyway....

He also stepped out of his role when he gave a candid analysis of the situation in Europe including the infamous non-aggression treaty between the Soviet Union and Germany, the Molotov-Ribbentrop Pact of August 1939. In earlier years, the two countries had been each other's ideological mortal enemies. Mussolini's analysis is one of many documents Scurati pulled from under the dust during his thorough research.‘Teacher’ Hitler received the letter on his desk on January 5 1940. Northwestern Europe was not yet occupied. Duce, six years his senior commented the ‘devil’s pact’ to Hitler as follows:

Führer,

(… ) I, who was born a revolutionary and have not changed my thinking, I tell you that you cannot permanently sacrifice the principles of your Revolution to the tactical demands of a given moment. You cannot abandon the anti-Semitic and anti-Bolshevik flag, which you have flown for 20 years and for which many of your comrades have died... Let me believe that this will not happen. The solution to your Lebensraum lies in Russia and not elsewhere... Until 4 months ago, Russia was world enemy number one: it could not have become friend number one and is not. This deeply shocked the fascists in Italy and perhaps also many National Socialists in Germany. On the day we eliminated Bolshevism, we remained faithful to our two Revolutions. Then it will be the turn of the large democracies (...)'.

But Hitler had a different order in mind. In the spring of 1940, he attacked northwestern Europe first, and only a year later was it the turn of the Red Tsar's reign of terror.

 

                    Demonstration of American Italians against Hitler and Mussolini in New York.

Indoor resistance

The strained friendly relationship with Hitler-Germany was not made any easier for Mussolini by the fact that several exponents of the regime were downright dismissive of Germans in general and the mustachioed upper neighbor in particular (just as Mussolini had been in the past). For example, the renowned poet-dandy and war aviator Gabriele d'Annunzio casually characterized Hitler as ‘Attila the phone painter’. King and Pope both also had their reservations. Pius XI sided against that "pagan idolater," and Victor Emanuel III likened him to a psychiatric case’.

Foreign Minister Ciano also voiced objections to cooperation with Germany but it was basically limited to a ‘dashing parlor resistance over tea’, according to one of Scurati's many apt descriptions. He shied away from a break with his father-in-law. It was unthinkable for him to put an end to his life of luxury that took place on golf courses, in his seaplane that he flew back and forth along the shores of Capri or sitting at the edge of cobalt blue pools, always busy ‘refining his art of seduction’. His marriage to Mussolini's favorite daughter Edda - who, like her husband, did not care about ecclesiastical vows - Ciano was happy to maintain because a divorce would, in his own words, make him .a lost man’. Moreover, Ciano hoped he would succeed his father-in-law as Duce. The main Fascist opponent of the alliance with Hitler was the illustrious ocean pilot Italo Balbo, one of the very few who dared to tutor Mussolini.    

He had been one of the captains of the merciless thugs when hundreds of party and union offices, people's homes and cooperatives were demolished or reduced to ashes. And he had been at the forefront of the subsequent March on Rome in 1922.(3) Balbo was not only fiercely anti-German (and more Britain-centered), but openly condemned the lowly anti-Semitic legislation anno 1938.

Even after 1938, he kept in touch with his Jewish fascist friend, Renzo Ravenna, the mayor of Ferrara, kicked out of office by Mussolini. But Balbo had to watch his step.

None of these anti-German critics made the decision to actually put Mussolini on guard. Resisting was obviously not an option; the ‘dissidents’ themselves had diligently helped to eliminate the resistance, leaving no stone unturned. To son-in-law Ciano, the Duce let slip: ‘If he [Balbo] thinks he can fish in murky waters inland, he should know that I can put anyone against the wall, no one excepted’.

In April and May 1940, Denmark, Norway and the Low Countries were forced to surrender by Hitler-Germany. German film newsreels were shown in Italy that included the bombing of Rotterdam that caused carnage. Nearly eight hundred deaths were counted. Eighty thousand people were left homeless. On that same day, May 14, 1940, the Duce said in a private conversation with girlfriend Claretta Petacci: '(...) Yes, yes, I am sorry for the Dutch, but they don't deserve any better.' Indeed, Belgium and Holland were 'repulsively Anglophile’.

In June 1940, when, to everyone's surprise, the Wehrmacht had overrun half of France in a lightning-fast advance from the north, Mussolini considered the time had come to insert himself manu militari into the fray and opened the attack on southeastern France. Scurati ends his book with the Duce's war speech, which he delivered ‘with both thumbs tucked into the leather belt’ on the 10th of that month. From the balcony of the Palazzo Venezia in Rome, Mussolini shouted, surrounded by party bosses and in the sweltering heat, "Fighters on land, on sea and in the air! Black shirts of the revolution and the legions! Men and women of Italy, of the Empire [Ethiopia] and Royal Albania! Hear!...An hour appointed by destiny strikes in our homeland...We enter the arena of battle against the plutocratic, reactionary democracies...'. One of the banners read "Let France fool around, we want Nice and Savoy! Cheers rang out but a secret report intended for the General Directorate of Public Security, Political Police Department, contained a remarkable phrase: 'No woman applauded.'

That same month, France, led by Philippe Pétain, surrendered to Germany and Italy.

Ethiopia

Scurati titled his book Mussolini. The Last Days of Europe. But the question is legitimate where Mussolini and ‘the last days of Ethiopia' went? Why did the author omit this war of destruction in the Horn of Africa except for a few sentences? This country may be outside Europe, but it is an intrinsic part of violent Italian fascism. Hundreds of thousands of troops - some of them indigenous auxiliaries from neighbouring Eritrea and Somaliland; countries that had already joined

Italy when Mussolini had yet to learn to walk - invaded the country armed with flamethrowers and machine guns.

                                                        Mussolini and his sons

                                                               

To the air force, the Regia Aeronautica, Mussolini personally ordered the deployment of poison gases. His sons Bruno and Vittorio were part of a squadron of fighter planes and dropped gas bombs on villages and towns. Upon returning home, a silver medal was waiting for them. Vittorio Mussolini, the older of the two, experienced the bombing flight, in his own words, as a divertente - fun. Galeazzo Ciano also monetized his military pilot's license. Head of state Emperor Haile Selassie had only a dozen planes and a handful of pilots at his disposal; anti-aircraft artillery was virtually non-existent. Because of this war, Ethiopia lamented proportionately as many deaths as the most severely affected countries after the end of World War I, with the exception of Serbia. (5)

In the second volume of Scurati's Mussolini tetralogy, M. The Man of Providence, dozens of thoughtful pages were devoted to the colonial war of Mussolini cum suis in Libya, which was brought to its knees in 1932. Thus, there is no reason to believe that the author intended to downplay this much larger, Ethiopian drama or suffered from amnesia. (6)

One possible explanation for this omission could be the Russian war of aggression against Ukraine initiated in February 2022 - with all its ongoing escalation. Did Scurati perhaps feel the need to sound the alarm and, with his book on ‘the last days of Europe’, urge the (still free) West to show the utmost urgency in providing military support to Ukraine's armed struggle for independence? After all, this was only getting off to a slow start in the early stages. Did Scurati perhaps want to warn Europe not to get stuck again in a half-hearted, disastrous mindset - lest the continent once again face its "last days”?

The Corriere della Sera's August 28, 2022 interview with Antonio Scurati, six months after the murderous Russian invasion, is instructive. In it he expressed that he ‘saw a strong symmetry [in] the staggering passivity of certain European liberal democracies’. He pointed to the imperialist invasion of countries under the guise of ‘liberation of minorities’. Adolf Hitler did that to Czechoslovakia and Poland, Vladimir Putin in turn came to 'liberate' Crimea, Georgia and Ukraine. In short, according to Scurati, Europe's last days are once again upon us if Europe does not more vigorously resist - this time Russian - aggression. To what extent this familiar parallel holds true is secondary; what matters is Scurati's reasoning as a possible explanation for the curious omission. Was de Milanese professor of literature perhaps in a hurry to publish, and so he was forced to delete the drama ‘Ethiopia’? 

 Sculpture of Mussolini in Adowa (Ethiopia).

Whatever may have been the motive behind this forgotten chapter, it remains a remarkable omission. Historian and Italy-specialist Aram Mattioli of the University of Luxzern, when asked, says: 'Erstaunlich ist es...dass in einem Werk dieses monumentalen Seitenumfang [ca. 1800 pages] ausgerechnet der von M. entfesselte Angriffskrieg gegen Äthiopien kaum eine Erwähnung wert befunden wird. Dieser Horrorkrieg war zentral in der Geschichte des faschistisches Regimes und M. der Hauptverantwortliche für dieses Inferno’ (email dated October 2, 2023) ['It is astonishing...that in a work of this monumental size (ca. 1800 pages) the war of aggression against Ethiopia unleashed by M. is hardly worth a mention. This horror war was central to the history of the fascist regime and M. was the main perpetrator of this inferno'.

It stands out all the more because Antonio Scurati has otherwise demonstrated a thorough research in slightly ironic and sensitive style given to few.

notes

1) Previous volumes: M. The Man of the Century (2019) and M. The Man of Providence (2021). The title is reminiscent of a book by Romanian diplomat Georgi Gafencu: The last days of Europe: a diplomatic journey in 1939, published after the war.

2) Not only Hitler showed great interest in Italian fascism. Someone like Winston Churchill also joined its admirers for longer than he later loved. See also the dutch study of Hans Geleijnse, Fascisme en de goede dictator. Oordelen en dwalingen van de Nederlandse pers (1920-1940) (2022) [Fascism and the good dictator. Judgments and errors of the Dutch press (1920 - 1940).

3) Galeazzo Ciano, Diary. 1937-1943 (1980; 1946). To the 1980 Italian edition, Edda, the beloved daughter of the Italian dictator, wrote that her husband's diaries were ‘absolutely authentic’ (...) ‘nothing has been changed or omitted’. That is not the case. It has been shown that Ciano tampered in a few places to diminish his own role in the fascist debacle. The consensus, however, is that the diaries nevertheless contain many valuable insights about top political figures and about international relations, particularly, of course, with Hitler Germany and his father-in-law Mussolini. Any kind of morality in Ciano's view of international politics one looks for in vain.

4) This March was commemorated last year. Murals appeared here and there. In Rome, a parade took place with flag display and all. A large banner could be seen bearing a portrait of the cruel dictator: '100 years later, the March continues' the banner read. Scurati's reaction: 'The authorities let it happen, while glorification of fascism is forbidden by law' (De Volkskrant, Dec. 29, 2022).

5) See Aram Mattioli, 'Entgrenzte Kriegsgewalt. Der italienische Giftgaseinsatz in Abyssinien 1935-1936' in: Vierteljahrshefte für Zeitgeschichte (VfZ) , 3/2003.

6) Someone who did suffer from severe 'amnesia' was the businessman and former prime minister Silvio Berlusconi, who died on June 12, 2023. During his life as a politician (1994 - 2013), he stated with regard to the Mussolini era that Italy was only derailed under the influence of Hitler, in the late 1930s (i.e., not under the influence of Mussolini). According to him, the Fascist dictatorship had been ‘gentle’ in character and the Duce had not killed anyone.

In doing so, he paved the way for a partial rehabilitation of Mussolini.

In an hour-and-a-half broadcast of the thoughtful Dutch podcast Betrouwbare Bronnen (Reliable Sources) (June 16, 2023 ) on Berlusconi's life, this aspect escaped the attention of the creators.