Jodenhaat ex-Kaiser Wilhelm II onderbelicht in publicatie Universiteit van Utrecht  Otto van de Haar

in: Solidariteit, 17 april 2106. Doorn in het oog Over Wilhelm II, de Duitse keizer die na de pijnlijke nederlaag in de Eerste Wereldoorlog in ons land asiel kreeg, schreef de historicus Cees Fasseur dat hij zich in Doorn vestigde "om er verder met het zagen van hout en het lezen van de krant zijn levensavond te slijten. Hij stierf in 1941".1 Wie de eind 2015 verschenen dagboekfragmenten van de trouwe adjudant van Wilhelm II Sigurd von Ilsemann leest, komt tot een heel andere conclusie.2

Het is waar. Na de christelijke ochtenddienst ging het in looppas naar de houthakkershut, maar de banneling zaagde even driftig aan de poten van de "zwijnenrepubliek" van Weimar. Samen met de ex-Kaiser en de restanten van diens hofhouding, bestaande uit tientallen adellijke officieren en functionarissen, zette Von Ilsemann in 1918 voet op Nederlands grondgebied. Met zijn getypte Dagboekfragmenten wilde hij latere generaties een "waarheidsgetrouw" beeld geven van Zijne Majesteit in ballingschap. Daarin is hij geslaagd, hoewel van Wilhelms frequente en virulente antisemitisme opmerkelijk weinig is terug te vinden in zijn notities.

Oom Willy Vlak voor de dreigende Duitse inval in 1940 liet Von Ilsemann zijn Dagboekfragmenten uit veiligheidsoverwegingen inmetselen. Na de dood van de ex-Kaiser bleef hij beheerder van Huis Doorn tot hij in 1952 de hand aan zichzelf sloeg. Pas in 1968 volgde in Duitsland de uitgave door Harald von Koenigswald die inzage kreeg in het origineel (typoscript), maar van de familie Von Ilsemann de opdracht aannam bepaalde gedeeltes weg te laten. De Nederlandse vertaling kwam in 1969 en hiervan is een nieuwe druk verschenen met notenapparaat, personenregister en een veelomvattende introductie van Jacco Pekelder, hoogleraar aan de Universiteit van Utrecht.3

Engeland en het zwaar getroffen Frankrijk, de landen die Duitsland hadden verslagen, wilden Wilhelm in 1918 voor het gerecht brengen en eisten van Nederland uitlevering, maar dat werd door de autoriteiten geweigerd. Het feit dat Wilhelm II hier soepeltjes asiel kreeg, lag in het verlengde van de 'familiecontacten' die de jonge koningin Wilhelmina al sinds eind negentiende eeuw onderhield met de Kaiser ("oom Willy"), toen nog één van de machtigste mannen van Europa.

Meer dan eens werd Wilhelmina ("mijn lieve nichtje") met alle egards door hem ontvangen in het Duitse Reich. Wilhelm had op zijn beurt Nederland al een paar keer (officieel) bezocht. Tijdens zijn ballingschap bleef hij zich attent gedragen tegenover Wilhelmina. Von Ilsemann noteerde dat bij een keizerlijk uitje naar de Arnhemse heide op 31 augustus 1933, haar 53ste verjaardag, Wilhelms Mercedes versierd was met enorme bloemstukken. Kleur: oranje.

De banneling moest beloven, gezien de dreigende houding van Engeland en Frankrijk, de provincie Utrecht niet te verlaten en zich van iedere politieke activiteit te onthouden. Dat laatste lapte hij, blijkt uit de Dagboekfragmenten, aan zijn laars.

De keizer ontvangt Ten eerste pendelden Wilhems vrouw Hare Majesteit prinses Hermine von Reuss en enkele van zijn trouwe officieren en functionarissen in de jaren twintig en dertig naar Duitsland. Ze trachten manieren te vinden om de monarchie in ere te herstellen door steun te zoeken bij uiterst rechtse partijen en organisaties. Voorts vonden aftastende gesprekken plaats met hoge nazi's, onder wie Hitler. Bij terugkomst werd aan Wilhelm II verslag uitgebracht. Toen er nog verkiezingen werden gehouden, hield Hitler zich in deze kwestie uit electoraal oogpunt op de vlakte. Na de Machtantritt in 1933 en de daaropvolgende gelijkschakeling, werden de monarchisten in het defensief gedrukt. Velen van hen zagen zich daarop 'gedwongen', verlies van luxe status, toe te treden tot de NSDAP, een enkeling belandde in het behoudende verzet, of moest een aantal weken brommen.

August von Mackensen Wilhelm II mocht van de Nederlandse autoriteiten blijkbaar wel (hoge) gasten ontvangen: Om er een paar te noemen: De Amerikaanse publicist George Viereck4, wapenfabrikant Gustav Krupp von Bohlen, Hermann Göring, koningin-moeder Emma, veldmaarschalk August von Mackensen, graaf Detlev von Moltke, prinses Juliana en haar man, hertog van Albrecht von Würtemberg, de Zweedse volkenkundige Sven Hedin (bewonderaar van de ex-Kaiser en Hitler), Adolf von Trotha (die zich achter de Kapp-putsch van 1920 had opgesteld, zie verder), Wilhelmina's echtgenoot prins Hendrik (aanhanger van Von Hindenburg), de journalist Randolph Churchill (zoon van Sir Winston), Von Papen (kort vicekanselier onder Hitler) en Thomas Gaffney (voormalige Amerikaanse consul in Duitsland). Wilhelmina beperkte zich bij feestelijkheden tot het sturen van een enkele bloemenmand.

Ten tweede deed Wilhelm II zijn uiterste best om zijn 'onschuld' aan het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog te bewijzen. Dat was verre van eenvoudig. Von Ilsemann laat bij herhaling duidelijk blijken dat het 'Zijne Majesteit' aan iedere zelfkritiek ontbrak.5 Ten slotte becommentarieerde hij vol overgave de politieke ontwikkelingen in Duitsland en in Europa in de hoop op machtsherstel. Daar zag het inderdaad een paar keer naar uit.

Tweede van rechts Kaiser Wilhelm II. Links vooraan George Viereck,

in het midden Sigurd von Ilsemann. Felicitatie aan de Führer Al in 1920 sloeg de keizerlijke kompasnaald uit naar Berlijn waar Von Lüttwitz en Kapp een putsch pleegden om een einde te maken aan de 'zwijnenrepubliek' van Weimar. Reactie van de ex-Kaiser: "Vanavond is er champagne!." Te vroeg ontkurkt, want de coup liep na een week stuk op een algemene staking. Veel interesse toonde hij ook voor de Münchener Bierkellerputsch die Hitler en Ludendorff in 1923 ondernamen. De laatste onderhield (brief)contact met Von Ilsemann. Vijf maanden voor de machtsovername van Hitler (1933) verkondigde Wilhelm II in een gesprek met Thomas Gaffney: "Hij [Hitler] had met 50.000 nazi's naar Berlijn moeten marcheren, [president] Hindenburg naar huis moeten sturen en zelf de door hem en de nazi's gewenste macht moeten overnemen." Hitler was blijkbaar niet radicaal genoeg, zo lijkt het.

In Italië draaiden de fascisten in de jaren twintig het parlement de nek om.6 Dat liet de Doornse balling steenkoud. Maar dat Mussolini de monarchie van Viktor Emanuel III in stand hield, dat bood een wenkend perspectief. "Ik geloof dat het fascisme ook naar Duitsland zal overwaaien en dat daardoor de monarchie hersteld zal worden", aldus Von Ilsemann. Een geheime politie als in Italië, door de ex-Kaiser op één lijn gesteld met die onder Lenin, was ook wenselijk in Duitsland zodra hij weer op de troon zou zitten.

Rond 1930 werd Finland geconfronteerd met de fascistische Lapua-beweging. Waarom hebben we niet zo'n antibolsjewistische beweging in Pruisen, vroeg hij zich stampvoetend af. De royalistisch fascistische relschopperij in de Franse hoofdstad (1934), de heldendaden van Mussolini in Ethiopië (1935-1936, 'blank tegen zwart') en Hitlers Anschluss van Oostenrijk bij Duitsland (1938), het kreeg allemaal bijval in Doorn.

Het deed de oude Kaiser bijzonder genoegen dat Engeland wel sputterde, maar niks durfde te ondernemen. Daaraan kon je goed zien, merkte hij op, dat Europa zelf in staat was beslissingen te nemen. De overwinning van de Franco troepen op de wettige regering gaf Wilhelm II geestdriftig met blauwe pijlen aan op een landkaart. Net zoals hij dat had gedaan ten tijde van de Eerste Wereldoorlog; hij was weer helemaal in zijn oude militaristische doen. Hitlers inval in Polen (1939) bood hetzelfde tafereel. De eisen van de Führer met betrekking tot Dantzig en de Corridor, schrijft Von Ilsemann, achtte de keizer aan de gematigde kant. Wilhems 'finest hour' sloeg in 1940 met Hitlers Blitzkrieg in Noordwest Europa. Na de nederlaag van Frankrijk verzond hij op 17 juni van dat jaar vanuit het bezette Nederland een felicitatietelegram aan de Führer die hem daarvoor een week later bedankte.

Onvervalst antisemitisme Over Hitlers binnenlandse politiek was de voormalige Kaiser beduidend minder te spreken. Zijn gefoeter op de nazi's vloeide echter voor het merendeel voort uit diepgewortelde frustratie dat ze zijn monarchale ambities blokkeerden. Hij, bij de gratie Gods. Over de beruchte Reichskristallnacht (1938) toonde hij zich verontwaardigd. Zijn visie formuleerde de banneling bondig: Als Hitler "de monarchie in zijn vaandel zou hebben geschreven, was hij een groot man geweest."

Ondanks dat Hitler hem een 'samenlevingscontract' weigerde, ging Wilhelm II nooit over tot een ondubbelzinnige breuk met het naziregime. Daarvoor waren de overeenkomsten te talrijk - dictatoriaal, racistisch, expansionistisch en antisemitisch.

Het is opmerkelijk dat van Wilhelms (protestantse) antisemitisme maar weinig terug te vinden is op de bladzijden van de 'waarheidsgetrouwe' Dagboekfragmenten.

Zowel qua frequentie als qua virulentie treffen we dit antisemitisme aan buiten het boek van Von Ilsemann.7

De Dagboekfragmenten bieden weliswaar een intrigerend inzicht in het doen en laten van de oude Kaiser en zijn ondergeschikten, maar door het vrijwel ontbreken van diens antisemitische uitwasemingen zijn ze verre van 'betrouwbaar' voor latere generaties. En dat was nu juist Von Ilsemanns pretentie. Jacco Pekelder heeft in zijn overigens zeer kundige introductie deze incongruentie niet geregistreerd, of niet als probleem gezien. Volgens de Utrechtse hoogleraar zou bij ieder bezoek aan de voormalige residentie in Doorn de tekst van Von Ilsemann de 'begeleidingsmuziek' moeten zijn. Een aardig idee, maar laten we de muziek dan niet te hard zetten.

Otto van de Haar

in: Solidariteit, 17 april 2106.

Voorafgaand aan mijn onderzoek/recensie stelde ik in maart/april 2016 enkele informatieve vragen aan Jacco Pekelder van de Universiteit van Utrecht, hoofdverantwoordelijke voor de bezorging van De Dagboekfragmenten van Sigurd von Ilsemann. De vetgedrukte passages zijn van mij (ovdh)

Zeer geachte heer Pekelder,

Ik rond momenteel een besprekings-artikel van de Dagboekfragmenten van Von Ilsemann (2015) af en wil een paar informatieve vragen aan u voorleggen.

In uw inleiding schrijft u: 'Ook hebben de drie Nederlandse vertalers hier en daar een zin of een passage uit het Duitse origineel weggelaten en sommige uitlatingen van de keizer zonder aanwijsbare reden afgezwakt'.(p. XII).

1. Bent u het mij eens dat u met het Duitse 'origineel'  feitelijk de (eerste) Duitse uitgave/grondtekst bedoelt? Het 'origineel' is namelijk het typoscript dat u niet heeft kunnen inzien zoals u schrift (p. XLVII)

2. U schrijft over uitlatingen e.d. die weggelaten zijn. Waarom heeft u niet ten behoeve van de lezer aangegeven welke weglatingen en afzwakkingen het betreft. Zou u deze alsnog voor mij willen aangeven?

Met hartelijke groet, drs Otto van de Haar Pekelder, J. (Jacco) 27 mrt.

aan ‪Huis‬, ‪mij‬

Geachte heer Van de Haar,

Dank voor uw mail en de verheugende mededeling dat u een bespreking aan ons boek gaat wijden. Graag beantwoord ik uw vragen. De eerste vraag: in de context van de tweede alinea op pagina xii bedoel ik met ‘het Duitse origineel’ inderdaad de tekst van de publicatie Der Kaiser in Holland. Vraag twee: we hebben niet overwogen om de lezer van nu te vertellen welke door de vroegere Nederlandse vertalers weggelaten passages uit Der Kaiser in Holland wij in onze uitgave wel opgenomen hebben. Wat zou daarvan het nut zijn?     De lezer die dat echt wil weten, staat het vrij Der Kaiser in Holland, Der Kaiser in Nederland en Wilhelm II in Nederland met elkaar te vergelijken en dan ook meteen te bekijken welke editie hem het beste bevalt. Onze doelstelling was de tekst van Ilsemann gewoon zo compleet mogelijk te brengen, waarbij we, zoals ik heel transparant vermeld heb, helaas het typoscript niet konden gebruiken.

Hopelijk bent u met deze informatie geholpen? Veel succes met de afronding van de recensie.

Vriendelijke groet,

Jacco Pekelder _______________

Otto Van de Haar <ottovandehaar@gmail.com> 31 mrt.

aan ‪(Jacco)‬

Zeer geachte heer Pekelder,

Dank voor u snelle reactie! Misschien heb ik mijn vraag (2) niet helder genoeg geformuleerd.

Beide Nederlandstalige edities heb ik naast elkaar gelegd (1968/9; 2015) en heb tot dusver niets van enig inhoudelijk verschil kunnen ontdekken. De uitgave van 2015 betreft m.i. een hertaling, een meer leesbare versie. (Zo is bv de term 'totalitair' ingevoegd. Het woord 'toentertijd' (Amerongen, september 1920) in de editie van 1968/69 is helaas abusievelijk vervangen door 'toendertijd' in de editie van 2015. Maar dit terzijde).

Toch schrijft u over 'weglatingen' en 'afzwakkingen'. Bent u bereid en in staat als vrije wetenschapper mij een of enkele voorbeelden hiervan alsnog te doen toekomen? Mijn stelling is dat een historicus er de voorkeur aan zou moeten geven zijn lezers te confronteren met zoveel mogelijk 'controle' en zo min mogelijk met 'vertrouwen'.

Nu mijn laatste vraag (3) die ik aan u ter overweging wil voorleggen. U schrijft in uw inleiding dat de -ex-Kaiser zich meer dan eens schuldig maakte aan 'antisemitisme'.  Ik vond het opmerkelijk te constateren dat dit antisemitisme nauwelijks valt aan te treffen in de Dagboekfragmenten van Von Ilsemann. Beter geformuleerd: Ze staan in geen enkele verhouding tot diens uitlatingen (qua aantal en qua virulentie, in de periode 1918-1941) die te vinden zijn buiten de Dagboekfragmenten. (Ten overvloede: Veel brieven in dit verband bevinden zich in het Utrechts Archief).

In afwachting en met hartelijke groet, Otto van de Haar

Pekelder, J. (Jacco) 8 apr.

aan ‪mij‬, ‪Huis‬

Geachte heer Van de Haar,

Graag beantwoord ik nog uw aanvullende vragen. Toen uw mail kwam, was ik op weg naar Valencia, waar ik een conferentie bijwoonde. Daarom duurde het iets langer.

Omdat we de Duitse uitgave als gezaghebbende tekst hebben beschouwd en de Nederlandse alleen als werkmateriaal, hebben we geen lijst aangelegd van de verbeteringen en herstellingen die we hebben doorgevoerd. Ik heb na wat graven in ons materiaal wel een paar voorbeelden kunnen opdiepen die een indruk geven van wat ik bedoel als ik schrijf dat we weglatingen en afzwakkingen hebben hersteld. Die volgen hier. NB: de paginanummering is die van de oude Nederlandse versie. De tekst is van de eerste versie van onze vertaling (er kan nog aan gesleuteld zijn). In geel de herstelde delen.  p. 41: Vervolgens reed ik terug naar de trein, waar ik mijn oppasser wekte, die verklaarde in onder alle omstandigheden bij mij te willen blijven. Met hem ging ik naar de afdeling van hofraad Knauff, waar mijn... p. 68: Estorff is voor het eerste! Verschrikkelijk dat de arme keizer ook dit niet bespaard blijft! Wat moeten wij doen? - dat is nu de beslissende vraag. Deze zondag was voor alle ingewijden onuitsprekelijk moeilijk en zal door hen waarschijnlijk nooit worden vergeten. Ieder is er van doordrongen dat de keizer onder geen omstandigheden in de handen van de vijand mag vallen.  p. 69: Gontard, Estorff en ik hebben ons reeds het hoofd gebroken hoe dat te bereiken, hoe en waar wij de keizer kunnen verbergen, wat te doen om zijn leven te redden. Een ongehoord verantwoordelijke opgave waar wij voor gesteld zijn! p. 93: Alles voor niets! de successen der troepen, het vreselijke bloedvergieten, het onuitsprekelijke leed, de geestelijke en lichamelijke inspanningen! En nu Duitsland aan de rand van het graf! De rollen onder de noteboom waren omgedraaid. In plaats van dat ik de keizer troostte, klopte hij mij op de schouder: 'Ilsemann, het zal wel niet zo erg zijn, als het er vandaag uitziet!' {In dit stuk zijn alle uitroeptekens weer aangebracht die in de Nederlandse versie waren geschrapt, maar die juist Ilsemanns emotie uitdrukken.} p. 172: Maar daar had hij zich toch in de keizer vergist, die telkens weer tegenwierp: 'Mijn lieve kind, ik heb geen tijd om al die boeken van jou te lezen!' Zo verging het Schmidt-Ott ook bij de gesprekken. Er is niets terecht gekomen van alles wat hij de keizer wilde vertellen. De keizer bracht hem steeds weer van zijn onderwerp af. Zoals Schmidt-Ott me zei: 'De verhouding tussen de keizer en mij is nog dezelfde als vroeger, namelijk die van de leerling van de hoogste klas tegenover een jongen uit de eerste.' {In de Nederlandse versie stond ‘Mijn beste’.} p. 224: De hertogin is woedend omdat Hermo meteen maar begint de kroonprins, die zo aardig tegen haar is geweest, bij zijn vader zwart te maken!

De oplettende lezer vindt nog meer voorbeelden, maar u heeft nu een zekere indruk.   Verder wil ik nog een ander verschil markeren. Anders dan de eerste vertalers hebben we sterk gelet op wat er eigenlijk stond en of dat begrijpelijk was. Zie bijvoorbeeld pagina 454, waar gerept wordt van ‘175-er’. De  oorspronkelijke vertaling schreef daar ‘175 personen’, wat onzin is. Bij ons staat nu gewoon wat er gezegd is, en valt in een noot te lezen wat daarmee bedoeld wordt. De student die dat stuk heeft hertaald, kwam na lang nadenken en zoeken met de oplossing. Ook achter iets schijnbaar simpels als het Tsjataldsja-front en de bijbehorende noot (p. 10) zit een paar uur werk, omdat in de oude vertaling de Duitse transcriptie uit de Koenigswald-uitgave werd gebruikt terwijl daarin enkele letters verkeerd stonden (Tatschaldscha i.p.v. Tschataldscha). Door handig giswerk wat de spelling betreft en zoeken in de krantensite Delpher kwamen we uiteindelijk op een juiste Nederlandse transcriptie met behulp waarvan een juiste Duitse transcriptie geconstrueerd kon worden. Daarmee kon historische informatie achterhaald worden, op basis waarvan weer een paar regels uitleg aan de lezer geschreven konden worden. Tot zover de uitleg over onze hertaling.

Wat het antisemitisme betreft: er kan inderdaad gezien het elders overleverde materiaal van de keizer kan er inderdaad met enige grond worden gespeculeerd over de mogelijkheid dat het door ons niet aanschouwde typoscript meer en wellicht ook ernstiger voorbeelden van antisemitische uitingen van de keizer zou bevatten dan in de gepubliceerde versie van Ilsemanns dagboekfragmenten voorhanden zijn. Er is helaas weinig zinnigs over te zeggen voordat de bron in een archief beland en daar kan worden ingezien. De dagboeken lijken op dit vlak  niet de beste bron en de lezer moet sowieso beseffen dat hij de keizer in alle opzichten vanuit Ilsemanns perspectief bekijkt.

Succes met uw recensie en met hartelijke groet,

Jacco Pekelder

Zeer geachte heer Pekelder,

Hartelijk dank voor uw bericht en excuses voor de vertraging.

Wat u in uw slotpassage aan mij schrijft over antisemitisme had ik liever in de introductie aangetroffen. Dan was de tekst nog wetenschappelijker geworden.

Het is fijn om te lezen dat u trots bent op de inspanningen van uw studenten (een enkeling heeft zelfs een 'wetenschappelijke stage' bij Huis Doorn doorlopen, las ik elders) maar het Personenregister heeft me teleurgesteld.

Bij George Viereck (1884-1962) lees ik: 'Amerikaans schrijver, uitgever van het tijdschrift American Monthly (p. 547). Onvermeld blijft dat Viereck een belangrijke nazi propagandist was in de Verenigde Staten.

Bij Paul Bang (1879-1945) staat: 'Duits nationaal politicus en auteur' (p. 532). Onvermeld blijft dat Bang leiding gaf aan het antisemitische Alldeutscher Verband. Hier zien we dat eea in elkaars verlengde ligt

En was het nu maar bij deze twee voorbeelden gebleven.

Ik heb verder geen vragen meer.

Met vriendelijke groet, Otto van de Haar

1 Cees Fasseur, Wilhemina. De jonge koningin, 1998, Balans, p. 538. (terug) 2 Sigurd von Ilsemann, Wilhelm II in Nederland, 1918-1941. Dagboekfragmenten, 2015, Aspekt. (terug) 3 Deze uitgave is een samenwerkingsverband tussen het van overheidswege gesubsidieerde Huis Doorn (opdrachtgever) en de Universiteit van Utrecht. Maar liefst veertien studenten (een enkeling doorliep een 'wetenschappelijke stage' bij Huis Doorn), stonden Jacco Pekelder terzijde. Hij heeft het origineel van de familie Von Ilsemann niet mogen inzien. (terug) 4 In het door studenten van de Universiteit van Utrecht geactualiseerde Personenregister dat zeker niet zonder verdienste is, lezen we bij George Viereck (1884-1962): "Amerikaans schrijver, uitgever van het tijdschrift American Monthly". (p. 547) Onvermeld blijft dat Viereck een belangrijke nazi propagandist was in de Verenigde Staten. Bij Paul Bang (1879-1945) staat: "Duits nationaal politicus en auteur". (p. 532) Onvermeld blijft dat Bang leiding gaf aan het antisemitische Alldeutscher Verband. En was het nu maar bij deze voorbeelden gebleven. (terug) 5 Ook andere landen, zoals het imperialistische Rusland, dragen verantwoordelijkheid voor het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog. Helaas leidt een dergelijk 'vergelijkend onderzoek' meestal tot relativering, een soort schade-afwikkeling, van de (hoofd)rol van Duitsland. De bekendste illustratie van deze aanpak vinden we terug in het werk van de flamboyante historicus Christopher Clark, Slaapwandelaars, 2013.

Günter Grass heeft de rol van de Kaiser anno 1914 ironisch en adequaat onder woorden gebracht: ''Ik was nog op mijn zomerse reis door Noorwegen toen de Fransen en de Russen al met het geweer aan de voet ... Ik was volstrekt tegen oorlog ... ik wilde altijd al een vredesvorst zijn ... Maar als het niet anders kon ... Ook lag onze vloot verspreid ... maar de Engelse bij Spithead ... Jazeker, geconcentreerd onder stoom ... Ik moest wel handelen. In: Mijn eeuw, 1999, p. 64.(terug) 6 Adolf Hitler schreef in diezelfde periode over de "Joodse parlementair-democratische waanzin" in: Mein Kampf (Nederlandse uitgave, zonder jaartal), p. 717. (terug) 7 Een greep: Tegenover generaal Max von Mutius oordeelde hij in 1920 dat "de wereld, en met name Duitsland, niet eerder rust zal hebben, dan wanneer alle Joden doodgeslagen of op z'n minst het land uitgezet zijn". Toen Von Mutius antwoordde dat dit "helaas" niet zou lukken, repliceerde Wilhelm II: "Mijn lieve kind, dat kan wel en dat zal ik doen. Ik zal het u laten zien." (John Röhl, Keizer Wilhelm II, 2013, p. 186)

Tijdens een Doorns diner in 1921 verkondigde Wilhelm II tegenover zijn gasten: "Wanneer er in Duitsland weer andere tijden komen, zullen de Joden er danig aan moeten geloven ... Ze zullen alles moeten inleveren, hun kunstcollecties, hun huizen, al hun bezittingen. Ze moeten voorgoed uit alle overheidsfuncties ontheven worden, ze moeten volledig tegen de grond gesmeten worden'. (p. 186)

In 1927 liet hij zijn Amerikaanse vriend Poultney Bigelov weten: "Het Hebreeuwse ras is zowel in binnen- als in buitenland mijn aartsvijand; zij zijn wat zij altijd waren: degenen die leugens fabriceren en aan de touwtjes trekken bij onlusten, revolutie en chaos, omdat ze met hun giftige, bijtende, satirische geest gemeenheid verspreiden. Als de wereld wakker wordt, moeten zij hun verdiende loon krijgen". (...) "De pers, Joden en muggen zijn een plaag waarvan de mensheid zich op de een of andere manier bevrijden moet. Het beste middel is waarschijnlijk gas."(p. 186)

Aan de in Arnhem woonachtige gravin Alwina von der Golz briefde hij in 1940: "De 'antichrist' van vandaag is - zoals steeds sinds Golgotha - Juda, de vrijmetselarij, het wereldjodendom en zijn goudmacht'. (Willibald Gutsche, Ein Kaiser im Exil, 1991, p. 207). (terug)